Belarusian Forest as a Cultural Landscape

Lidziya Martsinovich, 
MA in Sociology, Visual Art Researcher

Shelter

In the summer 2020, walking in Naliboki Forest or under the ancient oaks along the Islach river, I would think: to preserve myself, I need to be in the woods often, preferably daily. With the advent of the coronavirus and related restrictions, domestic tourism in Belarus seemed to have entered a period of prosperity. People appeared to need journeys across Belarus not only for recreation at the permitted "social distance". The more dramatic public life grew, the more one felt the need to communicate with the world, which seemed to be somewhere out there: with natural objects and what we call “monuments”, as if emphasising its existence not in our fast-paced moment, but in a long historical time. We have reconsidered our heritage, trying to find existential resources in it that can support us, to remind us that some things are stable even under the pressure of crises. In search of support, we rediscovered some truths that had seemed to be rigid stamps before: the uniqueness of Belarusian forests, swamps, rivers and lakes. And that they are part of the cultural (not just natural) heritage along with castles and temples as well as the ruins of castles and temples. Forest is comforting, and it gives the opportunity to find new meanings outside the social space or on the border of different (human and non-human) types of sociality.

We see a vivid example of such a love for the forest, which came to be part of our literary mythology, in Belarusian writers Yakub Kolas and Uladzimir Karatkevich, Vasil Bykau and Ales Adamovich (the latter two, thanks to Natallia Adamovich, are present in the photos of the Forest People collection).

The story of how Kolas loved forests, I think, is especially poignant and can acquire new colours in various legends. In any case, it will intertwine the incredible pressure of history and social processes with the desire for freedom and consolation. The place where Kolas found a kid's forest paradise - the vicinity of Albuts and the village of Mikalaieushchyna near Stoubtsy - is closely connected with the lives of his relatives Anton and Yazep Liosik, who were his uncles (the second one, though his uncle, was but a year younger than the folk singer-to-be). The eldest of them, Anton Liosik, a teacher and researcher of the Belarusian language, strongly influenced both Yazep and Kastus (Kanstantsin) Mitskievich. Kolas will later say and write many warm words about his "Uncle Forester''. However, this family line will become unreliable and even banned after the repressions against Yazep Liosik, and the village of Mikalaieushchyna near Stoubtsy, the dense forest around it, the high bank of the Nioman will happen to be beyond the border that divided Western Belarus and the BSSR.

In the 1920s and 1930s, the authorities threaten Kolas with repression, but he avoids it, while maintaining a high status and authority, at the cost of serious psychological trauma, as researchers of his life write (10). The forest on the banks of the Svislach at the confluence with the Balachanka River will be his consolation. There he works and rests with his family in a remote farmstead Vustsie, plans to build a summerhouse in the village of Berazyanka, calls this place a "second home." Yet instead of building a summer house, in 1941 Kolas and his family get evacuated. In 1943, the German executioners burn the forest shelter of Kolas and its inhabitants. They dismantle the Balachanka village into logs. Nevertheless, Kolas, having lost his wife and his son during the war, still goes back to these places, staying in the "new Balachanka", the nearest settlement to the destroyed village. There, despite everything, life goes on, with fishing in the Svislach, legendary mushroom picking with local kids and endless walks. Whatever happens: war, villages burned down, repression, totalitarian censorship or incredible pressure, you need to find a piece of forest and the riverbank. And there save yourself, get your share of freedom, normalcy, loneliness. How many more such stories can be told about Belarusians, writers, artists, and people of all professions? In a sense, the forest is on the other side of society and history. It can become a refuge, a value that cannot be taken away if everything else is taken away.

Perhaps, for our contemporaries as well, the forest in many ways embodies the dream of harmony with something greater than ourselves and our earthly, social processes. Communicating with the forest, we seek to reunite with some ancient force that was once our home. In part, this attitude is related to the ideas of the Romanticism era, when the forest was reinterpreted in terms of originality, majestic savagery and acted with the sea as a heroic element capable of giving a sip from a pure source, associated with the past, understood as a time of concentrated greatness. We see this joining to the romantic meanings of the forest in the many portraits of the collection "People of the Forest", where tastefully dressed girls, couples in love, students in sportswear or writers are photographed against trees or with trees, choosing the forest landscape to be their container of love, friendship, nostalgia, reflection or just recreation as it proves to be the most meaningful and aesthetic landscape.

Belarusians as people of the forest

Generations of Belarusians share the same experience - the desire to "be in the woods", to include oneself in this multitude of living objects connected by communication networks. The collection "People of the Forest" helped us to collect and re-actualize the images of the forest that Belarusians have preserved in photos, documenting their daily lives. Personal and collective portraits with trees, moments of work and rest - each plot shows us a way of interacting with the forest, its flora and fauna, revealing in all who photograph and who are photographed, a special attitude to the forest, which changes during the twentieth century, but in its core each time reveals the high value, the significance of this relationship. Looking at the collection, you think that if not all Belarusians are "forest people", then there are many. And the forest is one of the most important sense-creating centres for their life and self-understanding. Perhaps even for the definition of the concepts of happiness, freedom and beauty? I take this assumption as a working hypothesis, thinking about the Belarusian forest as a cultural landscape, considering it not only as an independent ecosystem, but as a cultural object filled with meanings, values and symbols, which also includes people who change it, use its resources, love it and sing it. Forest has its own history, mythology and visual appearance, which has changed along with the generations of Belarusians living in interaction with it.

But harmony with nature certainly remains a moment of utopia, a dream. In the photos of the collection "People of the Forest" there are many heroes, shot not in work, military or sports clothes, but in urban costumes and dresses, sometimes festive ones. The authors of the pictures use a camera to capture the moment of cathartic contact with the forest landscape as a place of power. This harmony has the character of an aesthetic gesture; it is a utopian act and an act of art - the art of fitting oneself into a composition where one finds one's place in the forest among trees and other plants, thus expressing love for it. But, of course, after the photo shoot, both the author of the photo and the models often leave the forest, because it is a place for a pleasant walk, not a long-term work or even life. Perhaps, we are so worried about the forest because we are no longer its true owners - hunters and gatherers who once lived in the woods as natives. We are driven out of the forest, as if out of paradise, through civilization, through centuries of development of agriculture, animal breeding, industrialization and urbanisation, which were impossible without the depletion of the forest of its vast resources. Nevertheless, continuing to exhaust it today, we return to the forest with a dream of harmony, only on the rights of guests, not the residents.

The society of trees

The forest for the guest is an environment full of meanings, a place of events and meetings. The forest is a subject of communication that stimulates in the person who has entered it, forms of activity and thinking, unusual for an urban or even a rural resident. One of the definitions of the forest connects it with the dominant type of plants of which it consists: "The forest is an ecological system, a biogeocenosis in which trees are the main form" (15). It is obvious that in the forest, many essences of a vegetable and animal origin coexist, but trees are the chief one... Trees - "many trees” - that's what we meet in the woods first of all. We meet a form of life that is radically different from us.

Forest is a society created by trees.

Not only metaphorically, but literally a forest is a special form of social order based on trees and other beings that enter into mutually beneficial relationships with trees. Botanists call it the wood wide web, a network in which tree roots, fungi, and bacteria transport nutrients and information (19). Thus, a forest is another society which we so often flee into, away from ours, apparently feeling that the social life of the trees has turned out better. “One tree is not a forest yet, it cannot create an equal local climate, it is vulnerable to wind and weather. And together the trees create an ecosystem that softens heat and frost, retains moisture well and greatly increases humidity. In this environment, the trees are well protected and live to a ripe old age. To come to this, you need to save the community at all costs. If each tree cared only for itself, few would live to old age. Permanent deaths would leave many gaps in the forest canopy and let the wind in, from which other trees would fall. The summer heat would penetrate to the soil and dry it out. As a result, everyone would suffer "(4) - writes German forest researcher Peter Wohlleben. There is a relevant scientific discipline that studies the relationship (methods of communication and mutual support) between plants - phytosociology.

The otherness of the tree worries us not only because it is, unlike us, a plant. It is not only its relative immobility and special way of feeding, reproduction, growth and seasonal transformations that we experience as another being. Its way of living is also related to a different scale in space and time. The lifespan of an oak or a pine is 300-500 years, of a birch - 120 years, which is many times longer than the time by which a person usually measures his own life. For example, in the Belavezhskaya Pushcha, the average age of 58% of trees is more than 100 years (20). The same “wall of trees” that meets us in the forest partly consists of creatures that grew up before we were born and have a chance (without human intervention) to continue to exist after us. The sacralization of mighty old trees as witnesses to centuries of history stems in part from respect for this secret life in a different temporality. In addition, trees are able to "incorporate" time, increasing not only upwards but also in width, with annual cyclicity increasing the layers of bark, or rather thickening the trunk by building a special layer - cambium (8).

A huge old tree, the thickness of which is proportional to its age, is a prototype of the mythological world tree. It connects the earth, where its roots go, with the sky, where the branches of its crown are lost and which gives shelter to a variety of creatures - from snakes and birds to gods and heroes. Wisdom, even omniscience, is attributed to the long-lived tree - an oak or an ash-tree. Meeting with such a tree is an occasion to communicate with a sense of reverence, a request for something important, a request to share energy. Or the opportunity to guess, fantasise about what happened in the world of people during the life of the old plant. A frequent plot in the collection "People of the Forest" is hugs with trees as dear friends or a composition in which the characters seem to be "hiding" in a network of branches of powerful tree-defenders. The desire to get closer to a tree tactilely through hugs or penetration up a tree into its crown is a gesture of claiming and inscribing oneself in a “tree house,” which evokes vague memories of a past life when tree crowns were real shelters from predators and enemies.

Walking in the woods, however, we enjoy noticing and observing different trees, not only unusually old and powerful. Due to the uniqueness of the crown of each plant, the distinctive shape and colour of the leaves, the features of buds or flowers, each tree has its own unique image and character. And a person, dealing with woods economically or professionally, will name even more criteria: for example, in a household paradigm a birch tree is a dirty tree, as it produces a lot of pollen, and birch firewood smokes a chimney strongly, giving the fire chamber a lot of soot and a smoke. An oak tree in this regard is a dangerous tree as it gives such strong heat that it can heat a stove up to the occurrence of cracks, to "break" it.

In summary, trees are creatures with their own characters, which depend largely on the optics of the person who comes in contact with them. A birch or a willow are associated with female images. A beech, an ash or an oak in folklore are creatures with a masculine character. In different cultures, the lexical gender of tree names is variable, and it is not about the fact that it is possible to "attribute" a gender to different species of trees, but about how personal and how full of character they are for a person communicating with the forest, what important partners in forming the meanings, associations, and images they are.

A wonderful example of how one personalises and attributes powerful subjectivity to trees is a poem by a mythical Welsh bard Taliesin called "The Battle of the Trees", which was included in the collection of the XIII century "The Book of Taliesin". In it, Lord Gwydion gathers an army of trees (from raspberries to oaks, from rowan to yew) so that they oppose the disgusting monsters that attack his land. Needless to say, all the trees and shrubs mentioned bravely fight, each in its own way and according to its own character, and win, thus laying the foundation for the New World (3). The motif of animate trees going to battle (ents) later appears in Tolkien, and the personalization of trees is found in countless folklore and literary works. And again, the forest is a community. Hence, we can say that from region to region these communities differ not only ecologically but also on the level of signs and meanings. The key character of the Scandinavian forest is ash, in the German forest it is beech (6) and oak, in the Belarusian one it is probably oak, pine and birch. Even the etymology of the word "forest" in the Slavic languages is associated with the meanings of shoots, foliage (7), which corresponds to the visual image of a mixed forest with its abundance of deciduous trees.

Space and time

The space set by the main creatures of the forest, trees, is non-Euclidean. In it, the trunks of pine trees, shooting up, close the space in the sky above your head, and the fact that there are no easy ways in the forest is epitomised by a folk wisdom with its universal explanation of wandering in an unfamiliar forest: "Lyasun [the woodland spirit] leads astray". The height of the tree today is often estimated in the number of floors, and this says a lot about our perspective of the townspeople, the inhabitants of high-rises. Imagine the optics of a resident of an ordinary village house who lives before the era of urbanisation, on top of that, in flat Belarus. For him, an adult pine is in itself a standard of height, because its height "to the sky" and its top visually touches nothing but the sun, the stars. (This perspective is very accurately conveyed in many works of M. Ciurlionis, for example, in the 1907 painting "The Forest"). And there is an innumerable set of such standards of height - "the forest stands a wall" and itself becomes the name for a high, dense, bulky set of subjects: "forest of pipes", "forest of hands", "forest of masts" and so on.

Trees in the forest control the spatial orientation not only vertically but also horizontally. Unlike the processed patch of the field where the work of laws of perspective is visually perceived, marking space by "milestones" of trees is arbitrary. All paths - bypasses, they need to be laid between trees, bushes, thickets - where objects freely located in space allow a person to pass or his gaze to penetrate. Bizarre forest paths are trajectories that appear in space, as if unfamiliar with the coordinate system, with its parallels and perpendiculars. However, here allegedly operates the theory of the field with its forces of attraction and repulsion.

Orientation in space without pre-paved roads, according to one's own, personal landmarks or the eternal path of the sun across the sky, search activities (finding mushrooms, herbs, berries), a sense of being hidden among the surrounding trees - an experience opposite to plain farsightedness and "being visible from everywhere". With this not  “being-visible-from-everywhere” there comes a feeling of sudden freedom, even if it is manifested only in feeling temporarily invisible and uncontrollable.

Moreover, of course, the forest is a powerful image that is reflected in language and visual imagination and which communicates a certain invisible and incomprehensible essence, greater than "visible" and even larger than can be imagined. It is not for nothing that expressions such as "I do not see trees behind the forest" or "this topic for me is a dark forest" reflect its very important property - to be a certain mass that qualitatively exceeds any actual number of trees, shrubs, herbs, animals and other components.

Forest is always bigger than all things in the forest taken together.

Forest is a subject

Forest is a certain principle of coexistence of everything that is in it, and this explains how, already in folklore, there is a clear mark of the intuitive feeling of its subjectivity, embodied in the image of Lyasun [a woodland spirit]. Today, philosophers who develop the concept of vitalist materialism (2) come to conclusions that were obvious to the authors of folk legends: natural ensembles (e.g. forest, river, field) set a special kind of relationship between material and animate essence that are "inside" them, and have the property of "carrying out effects". And one seems to sense some purpose and presence of the "actor" behind those effects. Quasi-agents, as Jane Bennett calls them, pondering the issue along with Latour, Guattari, and Deleuze, are any essences capable of changing another essence, a source of action that may lack brain, consciousness, will, and the ability to set goals. Often such powerful figures become an ensemble of material and living beings (ecologists will say - an ecosystem, but for philosophers-vitalist materialists even this term contains not enough "agency", that is ability to create events which would not occur without unplanned changes in system), which aspires to an almost anthropomorphic consciousness and even a will of its own.

The forest ensemble embodies one of the most popular characters of folklore - Lyasun (8), and he has more names than other spirits and mythical creatures, because the fear of saying the name of the spirit and thus disrespecting him forced the ancients to use or invent every time a new name for him. He is also the central character of a special genre of oral folk art - "bylichak" - stories about a personal encounter with an evil force. Lyasun is a literal embodiment of the forest in a single phyto-anthropomorphic creature. It can be embodied in a particular tree or shrub - pine, spruce, birch; can be a bunch of moss, leaves or mushrooms. In addition, it can combine plant and animal traits, organs and limbs (arms-branches), can be covered with moss instead of hair and so on. We can say that Lyasun as the owner or spirit of the forest is an imaginary subjectivity embodied in a biological form that combines human, animal and plant. He seems to bodily embody a combination of creatures included into the forest biogeocenosis.

In alternative versions, Lyasun is related to the devil and even sometimes breaks down into many devils, which are certainly hostile to man and are able to deceive him or pity him, show treasure or rob. The main motive here is the otherworldliness of the forest and its owners and inhabitants, the understanding of man as a guest. The dialectic of the images of the good Lyasun and Lyasun as an insidious master reflects the respect and fear of man for the space of the forest, which combines the familiar, understandable, desirable and dangerous, unknown, wild.

Matter

Today the forests of Belarus make up 40% of the country's area (14). For comparison, in Germany, which is rightly proud of its forests, this parameter is 33% (15). As a resource (let’s saturate the word “resource” here with all the power of its economic and civilizational significance), a source of wood, resin and rosin, and a basis for slash-and-burn agriculture, the forest has played a key role in Europe’s development. Speaking in human-as-consumer language, the forest is an environment for hunting, gathering, a material for housing and later shipbuilding, as well as rail transport (sleepers were made of wood until the development of reinforced concrete sleepers, which began to prevail in the USSR only in 1970s).

Firewood as a fuel, wood fibre as a material for making shoes, ropes, tugs, moss as a building material and medicine, branches of bushes as a material for weaving rafts and various household containers ... It is possible to list infinitely areas of application of wood and other gifts of the forest of various scales: from the collection of berries and mushrooms available to everyone, to a powerful centralised program of fur production in Siberia with a further desire to conquer lands suitable for the creation of seaports for trade in these resources, which determined the resource specifics and policies of Russia (18). And the wood itself is so universally used throughout human history that it is reflected in the language: the ancient Greek word hyle meant “forest” and, thanks to Aristotle, “matter” as such (1, p. 5), and the Latin “materia” is related, according to V. Bibikhin, to the word madeira / madera (“forest” in several Romance languages) (1, p. 16). ). Matter is not only a substance suitable for making the material world of human civilization, but it also potentially contains energy.

Thus, forest is a (formerly) incomprehensible storehouse of matter available for processing and burning for heat. Forest is the source of all things: houses, means of transportation (boats or carts), containers, and clothes made of fur and leather. And, for a while it seemed, of an inexhaustible fuel. Although somewhere, as in England in the 1600s, once vast, sung in ancient legends, forests came to be so devastated that wealthy people began to heat their homes with coal (13). Thus, one came to appreciate more the rich forest resources of Scandinavia, the Baltic coast and other regions, where the forest and the sea merged into an ensemble, extremely convenient for shipbuilding and trade. The Belarusian forest was also the most important resource of the economy of the Grand Duchy of Lithuania. In addition to domestic use, exports of charcoal, tar, wood, and resin accounted for a significant share of the treasury's profits, up to 45% in the mid-17th century (17).

Dry statistics show that both before the revolution and before the Great Patriotic War, the contribution of Belarusian forests to the economy of the Russian Empire and the Soviet Union remained rather significant: “In 1913, enterprises in the Belarusian provinces produced 62.3% of postal paper, 44.8 % match sticks, 26.8% lumber, 24.4% oak sleepers, 23.5% plywood and wallpaper, 21.8% bent furniture, 10.3% cardboard in the Russian Empire and provided 20.8% of forest products export. In 1940, the enterprises of the BSSR produced 34.7% of plywood, 6.3% of paper, 4.7% of lumber in the USSR "(12). Today, in 2022, when the Belarusian economy needs expertise to overcome the crisis for a number of reasons, the answers are not in the field of innovation. Today, the state also turns to the forest - the key resource of pre-industrial and early industrial eras. They seek rescue from the forest again.

However, the importance of the materiality of the forest for a man is not limited to its raw materials. The forest also preserves traces of difficult historical events - battles, as well as mass shootings, executions - absorbing the burial place, which the executioners wanted to keep secret forever, to erase from the face of the earth. “We are convinced that a landscape in which, at first glance, nothing catches our eyes, can calm and alleviate anxiety, create peace of mind and balance. (...) Yet not everything is so simple. We ignore the fact that natural landscapes in the spirit of intact nature that have settled in our heads are nothing but chimaeras, products of our imagination that have little to do with reality. (...) But the landscape as we know it is always created by man”(11) - writes Martin Pollack in a book on the sites of mass crimes of the twentieth century, most often hidden in the woods. They, however, eventually merge with the environment, and in this we help them when we are uncritical of natural landscapes, wanting to see only an idyllic place for our vacation or a purely natural location that is supposedly cleansed of human memory and history.

Those oaks on the Islach, which I mentioned in the beginning, have lived for more than five centuries. Nearby is the village of Baravikoushchyna, famous for its sanctuary with a beautiful wooden sculpture of Christ weeping. The sanctuary is dedicated to the sacrifices of Catholic priests Herman Stsenpen and Achilles Pukhal, who stood up to defend the inhabitants of nearby villages, driven to Baravikoushchyna for execution in July 1943. It is said that their deaths saved part of the residents from punishment.

Finding shelter under the oaks near Baravikoushchyna, I think that the image of the oaks that witnessed those events helps me as well not to lose my memory.

Photo by Jan Bułhak (1876-1950). Biblioteka Narodowa

БЕЛАРУСКІ ЛЕС ЯК КУЛЬТУРНЫ ЛАНДШАФТ

Лідзія Марціновіч,
магистр социологии, визуальная исследовательница


ПРЫСТАНІШЧА

Улетку 2020-га года, гуляючы ў Налібоцкай пушчы або пад векавымі дубамі на Іслачы, я шматкроць лавіла сябе на думцы: для самазахавання мне трэба бываць у лесе часта, пажадана – штодня. З прыходам каронавірусу і звязаных з ім абмежаванняў унутраны турызм у Беларусі як быццам увайшоў у фазу росквіту. Падарожжы па Беларусі сталі неабходнымі не толькі для адпачынку на дазволенай «сацыяльнай дыстанцыі». Чым больш драматычным рабілася грамадскае жыццё, тым большую патрэбу людзі адчувалі ў камунікацыі са светам, які нібы ляжаў па-за яго межамі: з прыроднымі аб'ектамі і тым, што называюць застылым словам «помнік», быццам падкрэсліваючы яго існаванне не ў нашым хуткабежным моманце, а ў доўгім гістарычным часе. Мы наноў ацанілі сваю спадчыну, спрабуючы знайсці ў ёй экзістэнцыйныя рэсурсы, здольныя падтрымаць нас, нагадаць пра непахіснасць некаторых рэчаў нават пад націскам сур'ёзных крызісаў. Шукаючы апірышча, мы перавынайшлі ісціны, якія раней падаваліся штампамі: унікальнасць беларускіх лясоў, балотаў, рэк і азёраў. І тое, што яны з'яўляюцца часткай культурнай (а не толькі прыроднай) спадчыны нароўні з замкамі і храмамі, а таксама з руінамі замкаў і храмаў. Лес суцяшае, дае магчымасць знайсці новыя сэнсы па-за сацыяльнай прасторай або на мяжы розных (чалавечых і нечалавечых) відаў сацыяльнасці.
Яскравы прыклад такой любові да лесу, якая ўвайшла ў літаратурную міфалогію, мы бачым у беларускіх пісьменнікаў Якуба Коласа і Уладзіміра Караткевіча, Васіля Быкава і Алеся Адамовіча (два апошнія, дзякуючы Наталлі Адамовіч, прысутнічаюць на фотаздымках калекцыі «Людзі лесу»).

Гісторыя любові Коласа да лесу, як мне здаецца, асабліва драматычная і можа набываць новыя фарбы ў розных пераказах. Але ў ёй у любым выпадку будуць пераплятацца неверагодны ціск гісторыі ды сацыяльных працэсаў з жаданнем свабоды і суцяшэння. Месца, дзе Колас здабыў дзіцячы лясны рай, – наваколле Альбуці і вёскі Мікалаеўшчына бліз Стоўбцаў – цесна звязанае з жыццём ягоных сваякоў Антона і Язэпа Лёсікаў, якія былі яго дзядзькамі (другі, праўда, хоць і дзядзька, але на год маладзейшы за будучага народнага песняра). Стрэйшы з іх, Антон Лёсік, настаўнік і даследчык беларускай мовы, моцна паўплываў і на Язэпа, і на Кастуся (Кастанціна) Міцкевіча. Пра «дзядзьку-лесніка» Колас пазней скажа і напіша шмат цёплых словаў. Але гэтая сямейная лінія стане нядобранадзейнай і нават забароненай пасля рэпрэсіяў у дачыненні да Язэпа Лёсіка, а вёска Мікалаеўшчына каля Стоўбцаў, густы лес вакол яе, высокі бераг Нёмана апынуцца за мяжой, якая падзяліла Заходнюю Беларусь і БССР.

У 1920-я і 30-я гады Колас знаходзіцца пад пагрозай рэпрэсіяў і пазбягае іх, захоўваючы высокі статус і аўтарытэт, коштам, як пішуць даследчыкі ягонага жыцця, сур'ёзных псіхалагічных траўмаў (10). Суцяшэннем стане лес на берагах Свіслачы ў месцы яе зліцця з ракой Балачанкай. Там ён працуе і адпачывае з сям'ёй на хутары Вусце, плануе будаўніцтва лецішча ў вёсцы Беразянцы, называе гэтае месца «другой радзімай». Але замест таго, каб будаваць лецішча, у 1941 годзе Колас з сям'ёй выпраўляецца ў эвакуацыю. У 1943 годзе лясное прыстанішча Коласа разам з жыхарамі спальваюць нямецкія карнікі. А вёску Балачанку разбіраюць на бярвёны. Але Колас, які аўдавеў і страціў падчас вайны сына, усё роўна едзе ў гэтыя месцы, гасцюе ў «новай Балачанцы», бліжэйшым да разбуранай вёскі паселішчы. А там, насуперак усяму, працягваецца жыццё, рыбалка на Свіслачы, легендарныя зборы грыбоў разам з мясцовымі дзеткамі і бясконцыя прагулкі. Што б ні адбывалася: вайна, спаленне вёсак, рэпрэсіі, таталітарная цэнзура і неверагодны ціск, трэба знайсці кавалачак лесу і бераг ракі. І там выратаваць сябе, атрымаць сваю долю свабоды, нармальнасці, самоты. Колькі яшчэ такіх гісторыяў можна расказаць пра беларусаў_ак, пісьменнікаў і пісьменніц, мастакоў і мастачак, людзей усіх прафесіяў? У нейкім сэнсе лес знаходзіцца па той бок грамадства і гісторыі. Ён можа стаць прытулкам, каштоўнасцю, якую не адабраць, калі аднятае ўсё астатняе.

Магчыма, і для нашых сучаснікаў_ніц лес шмат у чым ўвасабляе мару пра гармонію з чымсьці большым за нас саміх і нашыя зямныя, сацыяльныя працэсы. Камунікуючы з лесам, мы імкнемся ўз'яднацца з нейкай старажытнай сілай, якая калісьці была нашым домам. Збольшага гэтае стаўленне звязанае з ідэямі эпохі Рамантызму, калі лес быў пераасэнсаваны ў катэгорыях першароднасці, велічнай дзікасці і выступаў разам з морам у якасці гераічнай стыхіі, здольнай даць глыток з чыстай крыніцы, звязаць з мінулым, якое разумелі як час канцэнтраванай велічы. Мы бачым гэтае далучэнне да рамантычных сэнсаў лесу на мностве партрэтаў калекцыі «Людзі лесу», дзе з густам апранутыя дзяўчаты, закаханыя пары, студэнты ў спартовым адзенні або пісьменнікі фатаграфуюцца на фоне дрэваў або з дрэвамі, выбіраючы ў якасці ёмішча сваёй любові, сяброўства, настальгіі, роздуму ці проста адпачынку лясны пейзаж як найбольш асэнсаваны і эстэтычны.

БЕЛАРУСЫ ЯК ЛЮДЗІ ЛЕСУ

Жаданне “быць у лесе”, уключыць сябе ў гэтае мноства жывых аб’ектаў, звязаных сеткамі камунікацыяў – досвед, які падзяляюць пакаленні беларусаў. Калекцыя "Людзі лесу" дапамагла нам сабраць і рэактуалізаваць вобразы лесу, якія беларусы захавалі на фотаздымках, дакументуючы сваё паўсядзённае жыццё. Персанальныя і калектыўныя партрэты з дрэвамі, моманты працы і адпачынку – кожны сюжэт паказвае нам спосаб узаемадзеяння з лесам, яго флорай і фаунай, раскрываючы ва ўсіх, хто фатаграфуе і каго фатаграфуюць, асаблівае стаўленне да лесу, што змяняецца на працягу ХХ стагоддзя, але ў сваім ядры кожны раз выяўляе высокую каштоўнасць, значнасць гэтых адносінаў. Разглядаючы калекцыю, думаеш, што калі не ўсе беларусы "людзі лесу", то вельмі многія. І лес – адзін з найважнейшых цэнтраў сэнсатворчасці для іх жыцця і самаразумення. Магчыма, і для вызначэння паняткаў шчасця, свабоды і прыгажосці? Я бяру гэтую здагадку ў якасці працоўнай гіпотэзы, разважаючы пра беларускі лес як пра культурны ландшафт, разглядаючы яго не толькі як самастойную экасістэму, але напоўнены сэнсамі, каштоўнасцямі і сімваламі культурны аб’ект, што ўключае ў сябе таксама і людзей, якія змяняюць яго, выкарыстоўваюць ягоныя рэсурсы, якія любяць і апяваюць яго. Лес мае сваю гісторыю, міфалогію і візуальнае аблічча, што змянялася разам з пакаленнямі беларусаў, якія жывуць ва ўзаемадзеянні з ім.

Але гармонія з прыродай, безумоўна, застаецца момантам утопіі, марай. На фотаздымках калекцыі «Людзі лесу» шмат герояў, знятых не ў працоўнай, ваеннай або спартовай вопратцы, а ў гарадскіх строях і сукенках, часам святочных. Аўтары здымкаў фіксуюць з дапамогай фотаапарата момант катарсічнага кантакту з лясным ландшафтам як месцам сілы. Гэтая гармонія носіць характар эстэтычнага жэсту, гэта утапічны акт і акт мастацтва – мастацтва ўпісвання сябе ў кампазіцыю, дзе чалавек знаходзіць сваё месца ў лесе сярод дрэваў ды іншых раслінаў, выказваючы такім чынам любоў да яго. Але, вядома, пасля фотасесіі і аўтар здымка, і мадэлі часцей за ўсё пакідаюць лес, бо ён – месца прыемнага шпацыра, а не доўгачасовай працы ці нават жыцця. Магчыма, менавіта таму нас так хвалюе лес, што мы больш не ягоныя сапраўдныя гаспадары – паляўнічыя і збіральнікі, якія калісьці жылі ў лесе як тубыльцы. Мы выгнаныя з лесу, бы з раю, цывілізацыйным шляхам, стагоддзямі развіцця земляробства, жывёлагадоўлі, індустрыялізацыі і урбанізацыі, якія былі немагчымыя без вычарпання з лесу яго маштабных рэсурсаў. Але, працягваючы вычэрпваць і сёння, мы вяртаемся ў лес з марай пра гармонію, толькі на правах не насельнікаў, а гасцей.

ГРАМАДСТВА ДРЭВАЎ

Лес для госця  – асяроддзе, поўнае значэнняў, месца падзеяў і сустрэч. Лес – гэта суб'ект камунікацыі, што стымулюе ў чалавеку, які ўвайшоў у яго, формы актыўнасці і мыслення, нязвыклыя для гарадскога ці нават вясковага жыхара. Адно з азначэнняў лесу звязвае яго з дамінуючым тыпам раслінаў, з якіх ён складаецца: «Лес – экалагічная сістэма, біягеацэноз, у якой галоўнай формай з'яўляюцца дрэвы» (15). Відавочна, што ў лесе суіснуюць безліч сутнасцяў расліннага і жывёльнага паходжання, але дрэвы – галоўныя... Дрэвы – «процьма» дрэваў – вось, з кім мы перш за ўсё сустракаемся ў лесе. З формай жыцця, якая адрозніваецца ад нас кардынальным чынам.

Лес – гэта грамадства, створанае дрэвамі.

Не толькі метафарычна, але і фактычна лес з'яўляецца асаблівай формай сацыяльнага ладу, заснаванага дрэвамі і іншымі істотамі, якія ўступаюць з дрэвамі ва ўзаемавыгадныя адносіны. Батанікі называюць яе wood wide web, сеткай, у якой карані дрэваў, грыбы і бактэрыі транспартуюць пажыўныя рэчывы і інфармацыю (19). Такім чынам, лес –– іншы соцыум, у які мы так часта бяжым з нашага, мабыць, адчуваючы, што сацыяльнае жыццё ў дрэваў атрымалася лепшае. «Адно дрэва – яшчэ не лес, яно не можа стварыць роўны мясцовы клімат, уразлівае для ветру і непагадзі. А разам дрэвы ствараюць экасістэму, якая змякчае спякоту і мароз, добра ўтрымлівае вільгаць і моцна падвышае вільготнасць паветра. У такім асяроддзі дрэвы надзейна абароненыя і жывуць да глыбокай старасці. Каб прыйсці да гэтага, трэба чаго б гэта ні каштавала захаваць супольнасць. Калі б кожнае дрэва клапацілася толькі пра сябе, нешматлікія дажылі б да сталага ўзросту. Пастаянныя смерці пакідалі б у полазе лесу мноства прасветаў і прапускалі ў яго вецер, ад якога валіліся б іншыя дрэвы. Летняя спякота пранікала б да самай глебы і высушвала яе. У выніку пацярпелі б усе» (4) – піша нямецкі даследчык лесу Петэр Вальлебен. Існуе і адпаведная навуковая дысцыпліна, якая вывучае адносіны (спосабы камунікацыі і ўзаемападтрымкі) паміж раслінамі – фітасацыялогія.

Інакшасць дрэва хвалюе нас не толькі таму, што яно, у адрозненне ад нас, расліна. Не толькі яго адносная нерухавасць і асаблівы спосаб харчавання, размнажэння, росту і сезонных трансфармацыяў перажываецца як іншае быццё. Ягоны спосаб жыць таксама звязаны з іншай маштабнасцю ў прасторы і часе. Час жыцця дуба або хвоі – 300-500 гадоў, бярозы – 120 гадоў, што ў разы перавышае тэрміны, якімі чалавек звычайна адмярае ўласнае жыццё. Напрыклад, у Белавежскай пушчы сярэдні ўзрост 58% дрэваў – больш за 100 гадоў (20).  Тая самая «сцяна дрэваў», што сустракае нас у лесе, збольшага складаецца са стварэнняў, якія выраслі да нашага з'яўлення на свет і маюць шанцы (без ўмяшання чалавека) працягнуць існаваць пасля нас. Сакралізацыя магутных старых дрэваў як сведкаў стогадовай гісторыі вынікае у тым ліку і з павагі перад гэтым патаемным жыццём у іншай тэмпаральнасці. Акрамя таго, дрэвы ўмеюць «інкарпараваць» час, павялічваючыся не толькі ўгару, але і ўшыркі, з гадавой цыклічнасцю нарошчваючы пласты кары, а дакладней патаўшчаючы ствол шляхам нарошчвання адмысловага пласта – камбію (8).

Старое велізарнае дрэва, таўшчыня якога прапарцыйная ягонаму ўзросту  – правобраз міфалагічнага сусветнага дрэва. Яно злучае зямлю, у якую сыходзяць ягоныя карані, з небам, дзе губляюцца галіны яго кроны і якое дае прытулак самым разнастайным стварэнням – ад змей і птушак да багоў і герояў. Дрэву-доўгажыхару – дубу або ясеню – прыпісваецца мудрасць, нават усёведанне. Сустрэча з такім дрэвам – нагода для камунікацыі з пачуццём глыбокай пашаны, запытам пра нешта важнае, просьбай падзяліцца энергіяй. Або магчымасць адгадаць, пафантазаваць, якія падзеі адбыліся ў свеце людзей за час жыцця расліны-старца. Часты сюжэт у калекцыі «Людзі лесу» – абдымкі з дрэвамі як з дарагімі сябрамі або кампазіцыя, на якой героі быццам «хаваюцца» ў сетцы галінаў магутных дрэваў-абаронцаў. Жаданне тактыльна зблізіцца з дрэвам праз абдымкі або пранікненне ўверх па дрэве ў яго крону – жэст прысваення і ўпісвання сябе ў «дрэва-дом», які абуджае ў памяці цьмяныя ўспаміны пра мінулае жыццё, калі кроны дрэваў былі рэальнымі сховішчамі ад драпежных жывёлаў і ворагаў.

Гуляючы ў лесе, аднак, мы атрымліваем задавальненне, вылучаючы для сябе і разглядаючы розныя дрэвы, не толькі незвычайна старыя і магутныя. Дзякуючы ўнікальнасці кроны кожнай расліны, адметнаму абрысу і колеру ліста, асаблівасцям пупышак ці кветак, кожнае дрэва мае для нас свой унікальны вобраз і характар. А чалавек, звязаны з лесам гаспадарча або прафесійна, назаве яшчэ больш крытэраў: напрыклад, у побытавой парадыгме бяроза – бруднае дрэва, ад яго шмат пылка, а бярозавыя дровы моцна закурваюць комін, даючы пры топцы шмат сажы і дыму. А дуб у гэтым сэнсе – дрэва небяспечнае, бо дае такі моцны жар, што можа нагрэць печку ажно да ўзнікнення расколінаў, «разбіць» яе.

Падсумоўваючы, дрэвы – персанажы са сваімі характарамі, што залежаць шмат у чым ад оптыкі чалавека, які з імі кантактуе. Бяроза ці ніцая вярба асацыююцца з жаночымі вобразамі. Бук, ясень, дуб у фальклоры – персанажы з мужчынскім характарам. У розных культурах лексічны род назваў дрэваў варыятыўны, і гаворка тут не пра тое, што быццам можна «прыпісаць» нейкі гендар розным відам дрэваў, а пра тое, наколькі персанальныя і персанажныя яны для чалавека, які камунікуе з лесам, наколькі важнымі партнёрамі па фармаванні значэнняў, асацыяцыяў і вобразаў яны выступаюць.

Цудоўны прыклад такой персаналізацыі і надзялення магутнай суб'ектнасцю дрэваў – паэма міфічнага валійскага барда Таліесіна «Бітва дрэваў», якая ўвайшла ў зборнік XIII стагоддзя «Кніга Таліесіна». У ёй уладар Гвідон збірае войска з дрэваў (ад маліны да дуба, ад рабіны да ціса), каб яны выступілі супраць агідных пачвараў, нападнікаў на яго зямлю. Ці варта казаць, што ўсе згаданыя дрэвы і хмызнякі смела змагаюцца, кожны сваім спосабам і адпаведна свайму характару, і здабываюць перамогу, закладаючы тым самым аснову для Новага Свету (3). Матыў адушаўлёных дрэваў, якія ідуць на бой (энтаў), пазней з'яўляецца ў Толкіена, а персаналізацыю дрэваў знойдзем у незлічонай колькасці фальклорных і літаратурных твораў. І зноў лес  – гэта супольнасць. Значыць, можна сказаць, што ад рэгіёну да рэгіёну гэтыя супольнасці адрозніваюцца не толькі экалагічна, але і на ўзроўні знакаў і сэнсаў. Ключавы персанаж скандынаўскага лесу – ясень, нямецкага – бук (6) і дуб, беларускага – мабыць, дуб, хваёвыя і бяроза.  Нават этымалогія слова «лес»  у славянскіх мовах звязаная са значэннямі парасткаў, лістоты (7), што адпавядае візуальнаму вобразу змешанага леса з яго багаццем лісцяных дрэваў.

ПРАСТОРА І ЧАС

Прастора, якую задаюць галоўныя істоты лесу, дрэвы, неяўклідавая. У ім ствалы соснаў, што ірвуцца ўвышыню, змыкаюцца ў небе ў вас над галавой, а пра тое, што простых шляхоў у лесе няма, сведчыць народная мудрасць з яе ўніверсальным тлумачэннем блукання ў незнаёмым лесе: «лясун водзіць». Вышыня дрэва сёння часта ацэньваецца ў колькасці паверхаў, і гэта шмат што кажа пра наш пункт гледжання гараджанаў, жыхароў шматпавярховікаў. Уявіце оптыку жыхара звычайнай вясковай хаты, які жыве да эры урбанізацыі, а яшчэ і ў раўніннай Беларусі. Для яго дарослая хвоя  –  сама па сабе эталон вышыні, бо вышынёй яна «да неба» і верхавіна яе візуальна судакранаецца ні з чым іншым, як з сонцам, зоркамі. (Такая перспектыва вельмі дакладна перададзеная ў шмат якіх працах М. Чурлёніса, напрыклад, у карціне 1907 года «Лес»). І гэткіх эталонаў вышыні  –  незлічонае мноства,  «лес стаіць сцяной» і сам робіцца назвай для высокага, густога, грувасткага мноства прадметаў: «лес труб»,  «лес рук», «лес мачтаў» і гэтак далей.

Дрэвы ў лесе кіруюць прасторавай арыентацыяй не толькі па вертыкалі, але і па гарызанталі. У адрозненне ад апрацаванага лапіка поля, на якім візуальна ўгадваецца дзеянне законаў перспектывы, разметка прасторы «вехамі» дрэваў адвольная. Усе шляхі – абыходныя, пракладаць іх трэба паміж дрэвамі, кустамі, зараснікамі – там, дзе дазваляюць прайсці чалавеку або пракрасціся позірку свабодна размешчаныя ў прасторы жывыя аб'екты. Мудрагелістыя лясныя шляхі – траекторыі, якія ўзнікаюць у прасторы, быццам не знаёмай з сістэмай каардынатаў, з яе паралелямі і перпендыкулярамі. Затое тут нібыта дзейнічае тэорыя поля з сіламі прыцягнення і адштурхоўвання.

Арыентацыя ў прасторы без пракладзеных загадзя дарог, паводле ўласных, асабістых арыенціраў або вечным шляхам сонца па небе, пошукавая актыўнасць (знайсці грыбы, зёлкі, ягады), адчуванне ўласнай схаванасці сярод дрэваў, якія абступаюць чалавека,  – досвед, процілеглы раўніннай дальназоркасці і «адусюль-бачнасці». З гэтай не-адусюль-бачнасці і ўзнікае пачуццё раптоўнай свабоды, нават калі яна выяўляецца ўсяго толькі ў тым, каб адчуць сябе часова нябачным і непадкантрольным.

І, вядома ж, лес – гэта магутны вобраз, які адбіўся ў мове і візуальным уяўленні і які паведамляе пра пэўную неаглядную і неахопную сутнасць, большую, «чым відаць», і нават большую, чым можна ўявіць. Бо не дарма ў выразах кшталту «за лесам дрэваў не бачыць» або «гэтая тэма для мяне – цёмны лес» адлюстроўваецца вельмі важная яго ўласцівасць – быць пэўнай масай, што якасна перавышае любую фактычную колькасць дрэваў, кустоў, зёлак, жывёлаў ды іншых складнікаў.

Лес – заўсёды большы за усё, што ёсць у лесе.

ЛЕС – ГЭТА СУБ'ЕКТ

Лес – гэта пэўны прынцып суіснавання ўсяго, што ў ім ёсць, і адсюль – ужо ў фальклоры ясна пазначанае інтуітыўнае адчуванне яго суб'ектнасці, увасобленае ў вобразе Лесавіка. Сёння філосафы, якія распрацоўваюць канцэпцыю віталістычнага матэрыялізму (2), прыходзяць да высноваў, якія былі відавочныя для аўтараў народных легендаў: прыродныя ансамблі (напрыклад, лес, рака, поле) задаюць адмысловага роду адносіны матэрыяльных і адушаўлёных сутнасцяў, якія знаходзяцца «ўнутры» іх і маюць уласцівасць «ажыццяўляць эфекты», за якімі як быццам угадваецца мэта і наяўнасць «дзеяча». Квазіагенты, як называе іх Джэйн Бэнет, разважаючы разам з Латурам, Гватары і Дэлёзам, – гэта любая сутнасць, здольная змяняць іншую сутнасць, гэта крыніца дзеяння, якая можа не мець мозгу, свядомасці, волі і здольнасці ставіць сабе мэты. Часта такім магутным дзеячам робіцца ансамбль матэрыяльных і жывых істотаў (эколагі скажуць – экасістэма, але для філосафаў-віталістычных матэрыялістаў нават гэты тэрмін утрымлівае замала «агентнасці», то бок здольнасці ствараць падзеі, якія не адбыліся б без незапланаваных зменаў у сістэме), што замахваецца на амаль антрапаморфную свядомасць і нават самавольнасць.

Увасабляе лясны ансамбль адзін з самых папулярных персанажаў фальклору  – Лясун (8), і імёнаў у яго больш, чым у іншых духаў і міфічных істотаў, бо страх вымавіць імя духа і такім чынам праявіць непавагу да яго прымушаў старажытных людзей шторазу выкарыстоўваць ці вынаходзіць для яго новае найменне. Таксама ён цэнтральны персанаж асаблівага жанру вуснай народнай творчасці – «былічак» – аповедаў пра асабістую сустрэчу з нячыстай сілай. Лясун – літаральнае ўвасабленне лесу ў адзінай фіта-антрапаморфнай істоце. Ён можа ўвасабляцца ў пэўным дрэве або кусце – сасне, елцы, бярозе, можа быць купінай моху, лістом або грыбам. Таксама ён можа спалучаць у сабе раслінныя і жывёльныя рысы, ворганы і канцавіны (рукі-галіны), можа быць пакрыты мохам замест валасоў і гэтак далей. Можна сказаць, што Лясун як гаспадар ці дух лесу  – уяўная суб'ектнасць, увасобленая ў біялагічнай форме, якая спалучае чалавечае, жывёльнае і расліннае.  Ён як быццам цялесна ўвасабляе камбінацыю істотаў, уключаных у лясны біягеацэноз.

У альтэрнатыўных версіях Лясун роднасны нячысціку і нават часам распадаецца на мноства чарцей, якія, безумоўна, варожыя чалавеку і здольныя падмануць яго ці пашкадаваць, паказаць скарб або збаёдаць. Асноўны матыў тут – тагасветнасць лесу ды яго гаспадароў і насельнікаў, разуменне чалавека як госця. Дыялектычнасць вобразаў добрага Лесавіка і Лесавіка як падступнага гаспадара адлюстроўвае павагу і страх чалавека перад прасторай лесу, што спалучае знаёмае, зразумелае, жаданае і небяспечнае, нязведанае, дзікае.

МАТЭРЫЯ

Сёння лясы Беларусі складаюць 40% ад плошчы краіны (14). Для параўнання, у Нямеччыне,  якая па праву ганарыцца сваімі лясамі, гэты параметр складае 33% (15). Як рэсурс (давайце насыцім слова «рэсурс» тут усёй моцай яго эканамічнага і цывілізацыйнага значэння), крыніца драўніны, смалы і жывіцы, а таксама аснова для падсечна-агнявога земляробства, лес адыграў адну з ключавых роляў у развіцці Еўропы. Кажучы мовай чалавека-як-спажыўца, лес – гэта асяроддзе для палявання, збіральніцтва, гэта матэрыял для будаўніцтва жылля і пазней караблебудавання, а таксама чыгуначнага транспарту (шпалы вырабляліся з дрэва аж да распрацоўкі тэхналогіі жалезабетонных шпалаў, якая стала пераважаць у СССР толькі ў 1970-я гады).

Дровы як паліва, лыка як матэрыял для вырабу абутку, вяровак, гужоў, мох як будаўнічы матэрыял і лекавы сродак, галіны кустоў як матэрыял для пляцення плытоў і разнастайных гаспадарчых ёмістасцяў... Можна бясконца пералічаць сферы прымянення драўніны ды іншых дароў лесу рознай маштабнасці: ад збору ягадаў і грыбоў, дасяжных кожнаму, да магутнай цэнтралізаванай праграмы здабычы пушніны ў Сібіры з далейшым імкненнем заваёвы зямель, прыдатных для стварэння марскіх партоў для гандлю гэтымі рэсурсамі, што вызначыла рэсурсную спецыфіку і палітыку Расіі (18). А сама драўніна настолькі універсальна выкарыстоўваецца на працягу чалавечай гісторыі, што гэта знайшло адлюстраванне ў мове: старажытнагрэцкае слова hyle азначала “лес” і,  дзякуючы Арыстоцелю,  “матэрыю” як такую (1, с. 5), а лацінская materia роднасная, на думку У. Бібіхіна, словам madeira/madera (лес у некалькіх раманскіх мовах) (1, с. 16). Матэрыя – гэта не толькі рэчыва, прыдатнае для вырабу прадметнага свету чалавечай цывілізацыі, але і якое патэнцыйна змяшчае ў сабе энергію.

Такім чынам, лес – гэта (раней) неабдымнае сховішча матэрыі, дасяжнай для апрацоўкі i спальвання дзеля атрымання цяпла. Лес – крыніца ўсіх рэчаў: дамоў, сродкаў перамяшчэння (чоўнаў ці калёсаў), ёмістасцяў, адзення з футра, скураў. І, як да пары да часу здавалася, невычэрпнага паліва. Хоць недзе, як у Англіі 1600-х, калісьці неабсяжныя лясы, апетыя ў старажытных легендах, спустошыліся настолькі, што тапіць дамы заможныя людзі пачалі каменным вуглём (13). Тым больш каштоўныя рабіліся багатыя лясныя рэсурсы Скандынавіі, Балтыйскага ўзбярэжжа ды іншых рэгіёнаў, дзе лес і мора злучаліся ў надзвычай зручны для караблебудавання і гандлю ансамбль. Беларускі лес таксама быў найважнейшы рэсурсам эканомікі Вялікага Княства Літоўскага. Акрамя ўнутранага выкарыстання, экспарт драўнянага вугалю, дзёгцю, драўніны, смалы даваў істотную долю прыбытку казны  –  да 45% у сярэдзіне XVII стагоддзя (17).  

Сухія лічбы статыстыкі паказваюць, што як да рэвалюцыі, гэтак і перад Вялікай Айчыннай вайной, унёсак беларускіх лясоў у эканоміку Расійскай імперыі і Савецкага Саюзу заставаўся вельмі істотным: «У 1913 годзе прадпрыемствы ў беларускіх губернях выраблялі 62,3% паштовай паперы, 44,8% запалкавай саломкі, 26,8% піламатэрыялаў, 24,4% дубовых шпалаў, па 23,5% клеенай фанеры і шпалернай паперы, 21,8% гнутай мэблі, 10,3% кардона ў Расійскай імперыі і забяспечвалі 20,8% экспарту лясной прадукцыі. У 1940 годзе прадпрыемствы БССР выраблялі 34,7% фанеры, 6,3 % паперы, 4,7 % піламатэрыялаў у СССР "(12). Сёння, у 2022 годзе, калі эканоміка Беларусі з шэрагу прычынаў мае патрэбу ў ноу-хау па выхадзе з крызісу, адказы знаходзяцца не ў галіне інавацыяў. Дзяржава сёння гэтак жа звяртае погляд да лесу – ключавога рэсурсу даіндустрыяльнай і раннеіндустрыяльнай эпох. Зноў ад лесу чакаюць выратавання.

Але значэнне матэрыяльнасці лесу для чалавека не вычэрпваецца яго сыравіннай карыснасцю. Лес таксама захоўвае сляды цяжкіх гістарычных падзеяў – баёў, а таксама масавых расстрэлаў, пакаранняў смерцю – убіраючы ў сябе месца пахаванняў, якія каты хацелі назаўжды захаваць у таямніцы, сцерці з твару зямлі. «Мы перакананыя, што краявід, у якім, на першы погляд, нічога не рэжа нам вока, можа супакойваць і сунімаць трывогу, ствараць у нас душэўны спакой і раўнавагу. (...) Але не ўсё так проста. Мы не зважаем на тое, што натуральныя ландшафты ў духу некранутай прыроды, што заселі ў нашых галовах, ёсць нічым іншым, як хімерамі, прадуктамі нашага ўяўлення, што маюць мала супольнага з рэчаіснасцю.  (...) Але краявід, якім мы яго ведаем, заўжды створаны чалавекам”(11) – піша Марцін Полак у кнізе, прысвечанай месцам масавых злачынстваў ХХ стагоддзя, часцей за ўсё ўтоеных у лясах. Яны, і праўда, з часам зліваюцца з асяроддзем, і ў гэтым мы дапамагаем ім, калі некрытычна ставімся да прыродных ландшафтаў, жадаючы бачыць толькі ідылічнае месца для нашага адпачынку або чыста прыродную лакацыю, якая нібыта ачышчаная ад чалавечай памяці і гісторыі.

Тыя дубы на Іслачы, пра якія я казала спачатку, пражылі больш за пяць стагоддзяў. Побач знаходзіцца вёска Баравікоўшчына, знакамітая санктуарыем з цудоўнай драўлянай скульптурай Хрыста, які плача. Санктуарый прысвечаны ахвярнасці каталіцкіх святароў Германа Сценпеня і Ахілеса Пухала, якія ўсталі на абарону жыхароў найбліжэйшых вёсак, сагнаных у Баравікоўшчыну на расстрэл у ліпені 1943 года. Кажуць, што сваёй смерцю яны выратавалі ад пакарання частку жыхароў.

Знаходзячы прыстанішча пад дубамі каля Баравікоўшчыны, я думаю пра тое, што вобраз дубоў, якія былі сведкамі тых падзеяў, дапамагае і мне не губляць памяць.