БЕЛАРУСКІ ЛЕС ЯК КУЛЬТУРНЫ ЛАНДШАФТ

Лідзія Марціновіч,
магистр социологии, визуальная исследовательница

ПРЫСТАНІШЧА

Улетку 2020-га года, гуляючы ў Налібоцкай пушчы або пад векавымі дубамі на Іслачы, я шматкроць лавіла сябе на думцы: для самазахавання мне трэба бываць у лесе часта, пажадана – штодня. З прыходам каронавірусу і звязаных з ім абмежаванняў унутраны турызм у Беларусі як быццам увайшоў у фазу росквіту. Падарожжы па Беларусі сталі неабходнымі не толькі для адпачынку на дазволенай «сацыяльнай дыстанцыі». Чым больш драматычным рабілася грамадскае жыццё, тым большую патрэбу людзі адчувалі ў камунікацыі са светам, які нібы ляжаў па-за яго межамі: з прыроднымі аб'ектамі і тым, што называюць застылым словам «помнік», быццам падкрэсліваючы яго існаванне не ў нашым хуткабежным моманце, а ў доўгім гістарычным часе. Мы наноў ацанілі сваю спадчыну, спрабуючы знайсці ў ёй экзістэнцыйныя рэсурсы, здольныя падтрымаць нас, нагадаць пра непахіснасць некаторых рэчаў нават пад націскам сур'ёзных крызісаў. Шукаючы апірышча, мы перавынайшлі ісціны, якія раней падаваліся штампамі: унікальнасць беларускіх лясоў, балотаў, рэк і азёраў. І тое, што яны з'яўляюцца часткай культурнай (а не толькі прыроднай) спадчыны нароўні з замкамі і храмамі, а таксама з руінамі замкаў і храмаў. Лес суцяшае, дае магчымасць знайсці новыя сэнсы па-за сацыяльнай прасторай або на мяжы розных (чалавечых і нечалавечых) відаў сацыяльнасці.
Яскравы прыклад такой любові да лесу, якая ўвайшла ў літаратурную міфалогію, мы бачым у беларускіх пісьменнікаў Якуба Коласа і Уладзіміра Караткевіча, Васіля Быкава і Алеся Адамовіча (два апошнія, дзякуючы Наталлі Адамовіч, прысутнічаюць на фотаздымках калекцыі «Людзі лесу»).

Гісторыя любові Коласа да лесу, як мне здаецца, асабліва драматычная і можа набываць новыя фарбы ў розных пераказах. Але ў ёй у любым выпадку будуць пераплятацца неверагодны ціск гісторыі ды сацыяльных працэсаў з жаданнем свабоды і суцяшэння. Месца, дзе Колас здабыў дзіцячы лясны рай, – наваколле Альбуці і вёскі Мікалаеўшчына бліз Стоўбцаў – цесна звязанае з жыццём ягоных сваякоў Антона і Язэпа Лёсікаў, якія былі яго дзядзькамі (другі, праўда, хоць і дзядзька, але на год маладзейшы за будучага народнага песняра). Стрэйшы з іх, Антон Лёсік, настаўнік і даследчык беларускай мовы, моцна паўплываў і на Язэпа, і на Кастуся (Кастанціна) Міцкевіча. Пра «дзядзьку-лесніка» Колас пазней скажа і напіша шмат цёплых словаў. Але гэтая сямейная лінія стане нядобранадзейнай і нават забароненай пасля рэпрэсіяў у дачыненні да Язэпа Лёсіка, а вёска Мікалаеўшчына каля Стоўбцаў, густы лес вакол яе, высокі бераг Нёмана апынуцца за мяжой, якая падзяліла Заходнюю Беларусь і БССР.

У 1920-я і 30-я гады Колас знаходзіцца пад пагрозай рэпрэсіяў і пазбягае іх, захоўваючы высокі статус і аўтарытэт, коштам, як пішуць даследчыкі ягонага жыцця, сур'ёзных псіхалагічных траўмаў (10). Суцяшэннем стане лес на берагах Свіслачы ў месцы яе зліцця з ракой Балачанкай. Там ён працуе і адпачывае з сям'ёй на хутары Вусце, плануе будаўніцтва лецішча ў вёсцы Беразянцы, называе гэтае месца «другой радзімай». Але замест таго, каб будаваць лецішча, у 1941 годзе Колас з сям'ёй выпраўляецца ў эвакуацыю. У 1943 годзе лясное прыстанішча Коласа разам з жыхарамі спальваюць нямецкія карнікі. А вёску Балачанку разбіраюць на бярвёны. Але Колас, які аўдавеў і страціў падчас вайны сына, усё роўна едзе ў гэтыя месцы, гасцюе ў «новай Балачанцы», бліжэйшым да разбуранай вёскі паселішчы. А там, насуперак усяму, працягваецца жыццё, рыбалка на Свіслачы, легендарныя зборы грыбоў разам з мясцовымі дзеткамі і бясконцыя прагулкі. Што б ні адбывалася: вайна, спаленне вёсак, рэпрэсіі, таталітарная цэнзура і неверагодны ціск, трэба знайсці кавалачак лесу і бераг ракі. І там выратаваць сябе, атрымаць сваю долю свабоды, нармальнасці, самоты. Колькі яшчэ такіх гісторыяў можна расказаць пра беларусаў_ак, пісьменнікаў і пісьменніц, мастакоў і мастачак, людзей усіх прафесіяў? У нейкім сэнсе лес знаходзіцца па той бок грамадства і гісторыі. Ён можа стаць прытулкам, каштоўнасцю, якую не адабраць, калі аднятае ўсё астатняе.

Магчыма, і для нашых сучаснікаў_ніц лес шмат у чым ўвасабляе мару пра гармонію з чымсьці большым за нас саміх і нашыя зямныя, сацыяльныя працэсы. Камунікуючы з лесам, мы імкнемся ўз'яднацца з нейкай старажытнай сілай, якая калісьці была нашым домам. Збольшага гэтае стаўленне звязанае з ідэямі эпохі Рамантызму, калі лес быў пераасэнсаваны ў катэгорыях першароднасці, велічнай дзікасці і выступаў разам з морам у якасці гераічнай стыхіі, здольнай даць глыток з чыстай крыніцы, звязаць з мінулым, якое разумелі як час канцэнтраванай велічы. Мы бачым гэтае далучэнне да рамантычных сэнсаў лесу на мностве партрэтаў калекцыі «Людзі лесу», дзе з густам апранутыя дзяўчаты, закаханыя пары, студэнты ў спартовым адзенні або пісьменнікі фатаграфуюцца на фоне дрэваў або з дрэвамі, выбіраючы ў якасці ёмішча сваёй любові, сяброўства, настальгіі, роздуму ці проста адпачынку лясны пейзаж як найбольш асэнсаваны і эстэтычны.

БЕЛАРУСЫ ЯК ЛЮДЗІ ЛЕСУ

Жаданне “быць у лесе”, уключыць сябе ў гэтае мноства жывых аб’ектаў, звязаных сеткамі камунікацыяў – досвед, які падзяляюць пакаленні беларусаў. Калекцыя "Людзі лесу" дапамагла нам сабраць і рэактуалізаваць вобразы лесу, якія беларусы захавалі на фотаздымках, дакументуючы сваё паўсядзённае жыццё. Персанальныя і калектыўныя партрэты з дрэвамі, моманты працы і адпачынку – кожны сюжэт паказвае нам спосаб узаемадзеяння з лесам, яго флорай і фаунай, раскрываючы ва ўсіх, хто фатаграфуе і каго фатаграфуюць, асаблівае стаўленне да лесу, што змяняецца на працягу ХХ стагоддзя, але ў сваім ядры кожны раз выяўляе высокую каштоўнасць, значнасць гэтых адносінаў. Разглядаючы калекцыю, думаеш, што калі не ўсе беларусы "людзі лесу", то вельмі многія. І лес – адзін з найважнейшых цэнтраў сэнсатворчасці для іх жыцця і самаразумення. Магчыма, і для вызначэння паняткаў шчасця, свабоды і прыгажосці? Я бяру гэтую здагадку ў якасці працоўнай гіпотэзы, разважаючы пра беларускі лес як пра культурны ландшафт, разглядаючы яго не толькі як самастойную экасістэму, але напоўнены сэнсамі, каштоўнасцямі і сімваламі культурны аб’ект, што ўключае ў сябе таксама і людзей, якія змяняюць яго, выкарыстоўваюць ягоныя рэсурсы, якія любяць і апяваюць яго. Лес мае сваю гісторыю, міфалогію і візуальнае аблічча, што змянялася разам з пакаленнямі беларусаў, якія жывуць ва ўзаемадзеянні з ім.

Але гармонія з прыродай, безумоўна, застаецца момантам утопіі, марай. На фотаздымках калекцыі «Людзі лесу» шмат герояў, знятых не ў працоўнай, ваеннай або спартовай вопратцы, а ў гарадскіх строях і сукенках, часам святочных. Аўтары здымкаў фіксуюць з дапамогай фотаапарата момант катарсічнага кантакту з лясным ландшафтам як месцам сілы. Гэтая гармонія носіць характар эстэтычнага жэсту, гэта утапічны акт і акт мастацтва – мастацтва ўпісвання сябе ў кампазіцыю, дзе чалавек знаходзіць сваё месца ў лесе сярод дрэваў ды іншых раслінаў, выказваючы такім чынам любоў да яго. Але, вядома, пасля фотасесіі і аўтар здымка, і мадэлі часцей за ўсё пакідаюць лес, бо ён – месца прыемнага шпацыра, а не доўгачасовай працы ці нават жыцця. Магчыма, менавіта таму нас так хвалюе лес, што мы больш не ягоныя сапраўдныя гаспадары – паляўнічыя і збіральнікі, якія калісьці жылі ў лесе як тубыльцы. Мы выгнаныя з лесу, бы з раю, цывілізацыйным шляхам, стагоддзямі развіцця земляробства, жывёлагадоўлі, індустрыялізацыі і урбанізацыі, якія былі немагчымыя без вычарпання з лесу яго маштабных рэсурсаў. Але, працягваючы вычэрпваць і сёння, мы вяртаемся ў лес з марай пра гармонію, толькі на правах не насельнікаў, а гасцей.

ГРАМАДСТВА ДРЭВАЎ

Лес для госця  – асяроддзе, поўнае значэнняў, месца падзеяў і сустрэч. Лес – гэта суб'ект камунікацыі, што стымулюе ў чалавеку, які ўвайшоў у яго, формы актыўнасці і мыслення, нязвыклыя для гарадскога ці нават вясковага жыхара. Адно з азначэнняў лесу звязвае яго з дамінуючым тыпам раслінаў, з якіх ён складаецца: «Лес – экалагічная сістэма, біягеацэноз, у якой галоўнай формай з'яўляюцца дрэвы» (15). Відавочна, што ў лесе суіснуюць безліч сутнасцяў расліннага і жывёльнага паходжання, але дрэвы – галоўныя... Дрэвы – «процьма» дрэваў – вось, з кім мы перш за ўсё сустракаемся ў лесе. З формай жыцця, якая адрозніваецца ад нас кардынальным чынам.

Лес – гэта грамадства, створанае дрэвамі.

Не толькі метафарычна, але і фактычна лес з'яўляецца асаблівай формай сацыяльнага ладу, заснаванага дрэвамі і іншымі істотамі, якія ўступаюць з дрэвамі ва ўзаемавыгадныя адносіны. Батанікі называюць яе wood wide web, сеткай, у якой карані дрэваў, грыбы і бактэрыі транспартуюць пажыўныя рэчывы і інфармацыю (19). Такім чынам, лес –– іншы соцыум, у які мы так часта бяжым з нашага, мабыць, адчуваючы, што сацыяльнае жыццё ў дрэваў атрымалася лепшае. «Адно дрэва – яшчэ не лес, яно не можа стварыць роўны мясцовы клімат, уразлівае для ветру і непагадзі. А разам дрэвы ствараюць экасістэму, якая змякчае спякоту і мароз, добра ўтрымлівае вільгаць і моцна падвышае вільготнасць паветра. У такім асяроддзі дрэвы надзейна абароненыя і жывуць да глыбокай старасці. Каб прыйсці да гэтага, трэба чаго б гэта ні каштавала захаваць супольнасць. Калі б кожнае дрэва клапацілася толькі пра сябе, нешматлікія дажылі б да сталага ўзросту. Пастаянныя смерці пакідалі б у полазе лесу мноства прасветаў і прапускалі ў яго вецер, ад якога валіліся б іншыя дрэвы. Летняя спякота пранікала б да самай глебы і высушвала яе. У выніку пацярпелі б усе» (4) – піша нямецкі даследчык лесу Петэр Вальлебен. Існуе і адпаведная навуковая дысцыпліна, якая вывучае адносіны (спосабы камунікацыі і ўзаемападтрымкі) паміж раслінамі – фітасацыялогія.

Інакшасць дрэва хвалюе нас не толькі таму, што яно, у адрозненне ад нас, расліна. Не толькі яго адносная нерухавасць і асаблівы спосаб харчавання, размнажэння, росту і сезонных трансфармацыяў перажываецца як іншае быццё. Ягоны спосаб жыць таксама звязаны з іншай маштабнасцю ў прасторы і часе. Час жыцця дуба або хвоі – 300-500 гадоў, бярозы – 120 гадоў, што ў разы перавышае тэрміны, якімі чалавек звычайна адмярае ўласнае жыццё. Напрыклад, у Белавежскай пушчы сярэдні ўзрост 58% дрэваў – больш за 100 гадоў (20).  Тая самая «сцяна дрэваў», што сустракае нас у лесе, збольшага складаецца са стварэнняў, якія выраслі да нашага з'яўлення на свет і маюць шанцы (без ўмяшання чалавека) працягнуць існаваць пасля нас. Сакралізацыя магутных старых дрэваў як сведкаў стогадовай гісторыі вынікае у тым ліку і з павагі перад гэтым патаемным жыццём у іншай тэмпаральнасці. Акрамя таго, дрэвы ўмеюць «інкарпараваць» час, павялічваючыся не толькі ўгару, але і ўшыркі, з гадавой цыклічнасцю нарошчваючы пласты кары, а дакладней патаўшчаючы ствол шляхам нарошчвання адмысловага пласта – камбію (8).

Старое велізарнае дрэва, таўшчыня якога прапарцыйная ягонаму ўзросту  – правобраз міфалагічнага сусветнага дрэва. Яно злучае зямлю, у якую сыходзяць ягоныя карані, з небам, дзе губляюцца галіны яго кроны і якое дае прытулак самым разнастайным стварэнням – ад змей і птушак да багоў і герояў. Дрэву-доўгажыхару – дубу або ясеню – прыпісваецца мудрасць, нават усёведанне. Сустрэча з такім дрэвам – нагода для камунікацыі з пачуццём глыбокай пашаны, запытам пра нешта важнае, просьбай падзяліцца энергіяй. Або магчымасць адгадаць, пафантазаваць, якія падзеі адбыліся ў свеце людзей за час жыцця расліны-старца. Часты сюжэт у калекцыі «Людзі лесу» – абдымкі з дрэвамі як з дарагімі сябрамі або кампазіцыя, на якой героі быццам «хаваюцца» ў сетцы галінаў магутных дрэваў-абаронцаў. Жаданне тактыльна зблізіцца з дрэвам праз абдымкі або пранікненне ўверх па дрэве ў яго крону – жэст прысваення і ўпісвання сябе ў «дрэва-дом», які абуджае ў памяці цьмяныя ўспаміны пра мінулае жыццё, калі кроны дрэваў былі рэальнымі сховішчамі ад драпежных жывёлаў і ворагаў.

Гуляючы ў лесе, аднак, мы атрымліваем задавальненне, вылучаючы для сябе і разглядаючы розныя дрэвы, не толькі незвычайна старыя і магутныя. Дзякуючы ўнікальнасці кроны кожнай расліны, адметнаму абрысу і колеру ліста, асаблівасцям пупышак ці кветак, кожнае дрэва мае для нас свой унікальны вобраз і характар. А чалавек, звязаны з лесам гаспадарча або прафесійна, назаве яшчэ больш крытэраў: напрыклад, у побытавой парадыгме бяроза – бруднае дрэва, ад яго шмат пылка, а бярозавыя дровы моцна закурваюць комін, даючы пры топцы шмат сажы і дыму. А дуб у гэтым сэнсе – дрэва небяспечнае, бо дае такі моцны жар, што можа нагрэць печку ажно да ўзнікнення расколінаў, «разбіць» яе.

Падсумоўваючы, дрэвы – персанажы са сваімі характарамі, што залежаць шмат у чым ад оптыкі чалавека, які з імі кантактуе. Бяроза ці ніцая вярба асацыююцца з жаночымі вобразамі. Бук, ясень, дуб у фальклоры – персанажы з мужчынскім характарам. У розных культурах лексічны род назваў дрэваў варыятыўны, і гаворка тут не пра тое, што быццам можна «прыпісаць» нейкі гендар розным відам дрэваў, а пра тое, наколькі персанальныя і персанажныя яны для чалавека, які камунікуе з лесам, наколькі важнымі партнёрамі па фармаванні значэнняў, асацыяцыяў і вобразаў яны выступаюць.

Цудоўны прыклад такой персаналізацыі і надзялення магутнай суб'ектнасцю дрэваў – паэма міфічнага валійскага барда Таліесіна «Бітва дрэваў», якая ўвайшла ў зборнік XIII стагоддзя «Кніга Таліесіна». У ёй уладар Гвідон збірае войска з дрэваў (ад маліны да дуба, ад рабіны да ціса), каб яны выступілі супраць агідных пачвараў, нападнікаў на яго зямлю. Ці варта казаць, што ўсе згаданыя дрэвы і хмызнякі смела змагаюцца, кожны сваім спосабам і адпаведна свайму характару, і здабываюць перамогу, закладаючы тым самым аснову для Новага Свету (3). Матыў адушаўлёных дрэваў, якія ідуць на бой (энтаў), пазней з'яўляецца ў Толкіена, а персаналізацыю дрэваў знойдзем у незлічонай колькасці фальклорных і літаратурных твораў. І зноў лес  – гэта супольнасць. Значыць, можна сказаць, што ад рэгіёну да рэгіёну гэтыя супольнасці адрозніваюцца не толькі экалагічна, але і на ўзроўні знакаў і сэнсаў. Ключавы персанаж скандынаўскага лесу – ясень, нямецкага – бук (6) і дуб, беларускага – мабыць, дуб, хваёвыя і бяроза.  Нават этымалогія слова «лес»  у славянскіх мовах звязаная са значэннямі парасткаў, лістоты (7), што адпавядае візуальнаму вобразу змешанага леса з яго багаццем лісцяных дрэваў.

ПРАСТОРА І ЧАС

Прастора, якую задаюць галоўныя істоты лесу, дрэвы, неяўклідавая. У ім ствалы соснаў, што ірвуцца ўвышыню, змыкаюцца ў небе ў вас над галавой, а пра тое, што простых шляхоў у лесе няма, сведчыць народная мудрасць з яе ўніверсальным тлумачэннем блукання ў незнаёмым лесе: «лясун водзіць». Вышыня дрэва сёння часта ацэньваецца ў колькасці паверхаў, і гэта шмат што кажа пра наш пункт гледжання гараджанаў, жыхароў шматпавярховікаў. Уявіце оптыку жыхара звычайнай вясковай хаты, які жыве да эры урбанізацыі, а яшчэ і ў раўніннай Беларусі. Для яго дарослая хвоя  –  сама па сабе эталон вышыні, бо вышынёй яна «да неба» і верхавіна яе візуальна судакранаецца ні з чым іншым, як з сонцам, зоркамі. (Такая перспектыва вельмі дакладна перададзеная ў шмат якіх працах М. Чурлёніса, напрыклад, у карціне 1907 года «Лес»). І гэткіх эталонаў вышыні  –  незлічонае мноства,  «лес стаіць сцяной» і сам робіцца назвай для высокага, густога, грувасткага мноства прадметаў: «лес труб»,  «лес рук», «лес мачтаў» і гэтак далей.

Дрэвы ў лесе кіруюць прасторавай арыентацыяй не толькі па вертыкалі, але і па гарызанталі. У адрозненне ад апрацаванага лапіка поля, на якім візуальна ўгадваецца дзеянне законаў перспектывы, разметка прасторы «вехамі» дрэваў адвольная. Усе шляхі – абыходныя, пракладаць іх трэба паміж дрэвамі, кустамі, зараснікамі – там, дзе дазваляюць прайсці чалавеку або пракрасціся позірку свабодна размешчаныя ў прасторы жывыя аб'екты. Мудрагелістыя лясныя шляхі – траекторыі, якія ўзнікаюць у прасторы, быццам не знаёмай з сістэмай каардынатаў, з яе паралелямі і перпендыкулярамі. Затое тут нібыта дзейнічае тэорыя поля з сіламі прыцягнення і адштурхоўвання.

Арыентацыя ў прасторы без пракладзеных загадзя дарог, паводле ўласных, асабістых арыенціраў або вечным шляхам сонца па небе, пошукавая актыўнасць (знайсці грыбы, зёлкі, ягады), адчуванне ўласнай схаванасці сярод дрэваў, якія абступаюць чалавека,  – досвед, процілеглы раўніннай дальназоркасці і «адусюль-бачнасці». З гэтай не-адусюль-бачнасці і ўзнікае пачуццё раптоўнай свабоды, нават калі яна выяўляецца ўсяго толькі ў тым, каб адчуць сябе часова нябачным і непадкантрольным.

І, вядома ж, лес – гэта магутны вобраз, які адбіўся ў мове і візуальным уяўленні і які паведамляе пра пэўную неаглядную і неахопную сутнасць, большую, «чым відаць», і нават большую, чым можна ўявіць. Бо не дарма ў выразах кшталту «за лесам дрэваў не бачыць» або «гэтая тэма для мяне – цёмны лес» адлюстроўваецца вельмі важная яго ўласцівасць – быць пэўнай масай, што якасна перавышае любую фактычную колькасць дрэваў, кустоў, зёлак, жывёлаў ды іншых складнікаў.

Лес – заўсёды большы за усё, што ёсць у лесе.

ЛЕС – ГЭТА СУБ'ЕКТ

Лес – гэта пэўны прынцып суіснавання ўсяго, што ў ім ёсць, і адсюль – ужо ў фальклоры ясна пазначанае інтуітыўнае адчуванне яго суб'ектнасці, увасобленае ў вобразе Лесавіка. Сёння філосафы, якія распрацоўваюць канцэпцыю віталістычнага матэрыялізму (2), прыходзяць да высноваў, якія былі відавочныя для аўтараў народных легендаў: прыродныя ансамблі (напрыклад, лес, рака, поле) задаюць адмысловага роду адносіны матэрыяльных і адушаўлёных сутнасцяў, якія знаходзяцца «ўнутры» іх і маюць уласцівасць «ажыццяўляць эфекты», за якімі як быццам угадваецца мэта і наяўнасць «дзеяча». Квазіагенты, як называе іх Джэйн Бэнет, разважаючы разам з Латурам, Гватары і Дэлёзам, – гэта любая сутнасць, здольная змяняць іншую сутнасць, гэта крыніца дзеяння, якая можа не мець мозгу, свядомасці, волі і здольнасці ставіць сабе мэты. Часта такім магутным дзеячам робіцца ансамбль матэрыяльных і жывых істотаў (эколагі скажуць – экасістэма, але для філосафаў-віталістычных матэрыялістаў нават гэты тэрмін утрымлівае замала «агентнасці», то бок здольнасці ствараць падзеі, якія не адбыліся б без незапланаваных зменаў у сістэме), што замахваецца на амаль антрапаморфную свядомасць і нават самавольнасць.

Увасабляе лясны ансамбль адзін з самых папулярных персанажаў фальклору  – Лясун (8), і імёнаў у яго больш, чым у іншых духаў і міфічных істотаў, бо страх вымавіць імя духа і такім чынам праявіць непавагу да яго прымушаў старажытных людзей шторазу выкарыстоўваць ці вынаходзіць для яго новае найменне. Таксама ён цэнтральны персанаж асаблівага жанру вуснай народнай творчасці – «былічак» – аповедаў пра асабістую сустрэчу з нячыстай сілай. Лясун – літаральнае ўвасабленне лесу ў адзінай фіта-антрапаморфнай істоце. Ён можа ўвасабляцца ў пэўным дрэве або кусце – сасне, елцы, бярозе, можа быць купінай моху, лістом або грыбам. Таксама ён можа спалучаць у сабе раслінныя і жывёльныя рысы, ворганы і канцавіны (рукі-галіны), можа быць пакрыты мохам замест валасоў і гэтак далей. Можна сказаць, што Лясун як гаспадар ці дух лесу  – уяўная суб'ектнасць, увасобленая ў біялагічнай форме, якая спалучае чалавечае, жывёльнае і расліннае.  Ён як быццам цялесна ўвасабляе камбінацыю істотаў, уключаных у лясны біягеацэноз.

У альтэрнатыўных версіях Лясун роднасны нячысціку і нават часам распадаецца на мноства чарцей, якія, безумоўна, варожыя чалавеку і здольныя падмануць яго ці пашкадаваць, паказаць скарб або збаёдаць. Асноўны матыў тут – тагасветнасць лесу ды яго гаспадароў і насельнікаў, разуменне чалавека як госця. Дыялектычнасць вобразаў добрага Лесавіка і Лесавіка як падступнага гаспадара адлюстроўвае павагу і страх чалавека перад прасторай лесу, што спалучае знаёмае, зразумелае, жаданае і небяспечнае, нязведанае, дзікае.

МАТЭРЫЯ

Сёння лясы Беларусі складаюць 40% ад плошчы краіны (14). Для параўнання, у Нямеччыне,  якая па праву ганарыцца сваімі лясамі, гэты параметр складае 33% (15). Як рэсурс (давайце насыцім слова «рэсурс» тут усёй моцай яго эканамічнага і цывілізацыйнага значэння), крыніца драўніны, смалы і жывіцы, а таксама аснова для падсечна-агнявога земляробства, лес адыграў адну з ключавых роляў у развіцці Еўропы. Кажучы мовай чалавека-як-спажыўца, лес – гэта асяроддзе для палявання, збіральніцтва, гэта матэрыял для будаўніцтва жылля і пазней караблебудавання, а таксама чыгуначнага транспарту (шпалы вырабляліся з дрэва аж да распрацоўкі тэхналогіі жалезабетонных шпалаў, якая стала пераважаць у СССР толькі ў 1970-я гады).

Дровы як паліва, лыка як матэрыял для вырабу абутку, вяровак, гужоў, мох як будаўнічы матэрыял і лекавы сродак, галіны кустоў як матэрыял для пляцення плытоў і разнастайных гаспадарчых ёмістасцяў... Можна бясконца пералічаць сферы прымянення драўніны ды іншых дароў лесу рознай маштабнасці: ад збору ягадаў і грыбоў, дасяжных кожнаму, да магутнай цэнтралізаванай праграмы здабычы пушніны ў Сібіры з далейшым імкненнем заваёвы зямель, прыдатных для стварэння марскіх партоў для гандлю гэтымі рэсурсамі, што вызначыла рэсурсную спецыфіку і палітыку Расіі (18). А сама драўніна настолькі універсальна выкарыстоўваецца на працягу чалавечай гісторыі, што гэта знайшло адлюстраванне ў мове: старажытнагрэцкае слова hyle азначала “лес” і,  дзякуючы Арыстоцелю,  “матэрыю” як такую (1, с. 5), а лацінская materia роднасная, на думку У. Бібіхіна, словам madeira/madera (лес у некалькіх раманскіх мовах) (1, с. 16). Матэрыя – гэта не толькі рэчыва, прыдатнае для вырабу прадметнага свету чалавечай цывілізацыі, але і якое патэнцыйна змяшчае ў сабе энергію.

Такім чынам, лес – гэта (раней) неабдымнае сховішча матэрыі, дасяжнай для апрацоўкі i спальвання дзеля атрымання цяпла. Лес – крыніца ўсіх рэчаў: дамоў, сродкаў перамяшчэння (чоўнаў ці калёсаў), ёмістасцяў, адзення з футра, скураў. І, як да пары да часу здавалася, невычэрпнага паліва. Хоць недзе, як у Англіі 1600-х, калісьці неабсяжныя лясы, апетыя ў старажытных легендах, спустошыліся настолькі, што тапіць дамы заможныя людзі пачалі каменным вуглём (13). Тым больш каштоўныя рабіліся багатыя лясныя рэсурсы Скандынавіі, Балтыйскага ўзбярэжжа ды іншых рэгіёнаў, дзе лес і мора злучаліся ў надзвычай зручны для караблебудавання і гандлю ансамбль. Беларускі лес таксама быў найважнейшы рэсурсам эканомікі Вялікага Княства Літоўскага. Акрамя ўнутранага выкарыстання, экспарт драўнянага вугалю, дзёгцю, драўніны, смалы даваў істотную долю прыбытку казны  –  да 45% у сярэдзіне XVII стагоддзя (17).  

Сухія лічбы статыстыкі паказваюць, што як да рэвалюцыі, гэтак і перад Вялікай Айчыннай вайной, унёсак беларускіх лясоў у эканоміку Расійскай імперыі і Савецкага Саюзу заставаўся вельмі істотным: «У 1913 годзе прадпрыемствы ў беларускіх губернях выраблялі 62,3% паштовай паперы, 44,8% запалкавай саломкі, 26,8% піламатэрыялаў, 24,4% дубовых шпалаў, па 23,5% клеенай фанеры і шпалернай паперы, 21,8% гнутай мэблі, 10,3% кардона ў Расійскай імперыі і забяспечвалі 20,8% экспарту лясной прадукцыі. У 1940 годзе прадпрыемствы БССР выраблялі 34,7% фанеры, 6,3 % паперы, 4,7 % піламатэрыялаў у СССР "(12). Сёння, у 2022 годзе, калі эканоміка Беларусі з шэрагу прычынаў мае патрэбу ў ноу-хау па выхадзе з крызісу, адказы знаходзяцца не ў галіне інавацыяў. Дзяржава сёння гэтак жа звяртае погляд да лесу – ключавога рэсурсу даіндустрыяльнай і раннеіндустрыяльнай эпох. Зноў ад лесу чакаюць выратавання.

Але значэнне матэрыяльнасці лесу для чалавека не вычэрпваецца яго сыравіннай карыснасцю. Лес таксама захоўвае сляды цяжкіх гістарычных падзеяў – баёў, а таксама масавых расстрэлаў, пакаранняў смерцю – убіраючы ў сябе месца пахаванняў, якія каты хацелі назаўжды захаваць у таямніцы, сцерці з твару зямлі. «Мы перакананыя, што краявід, у якім, на першы погляд, нічога не рэжа нам вока, можа супакойваць і сунімаць трывогу, ствараць у нас душэўны спакой і раўнавагу. (...) Але не ўсё так проста. Мы не зважаем на тое, што натуральныя ландшафты ў духу некранутай прыроды, што заселі ў нашых галовах, ёсць нічым іншым, як хімерамі, прадуктамі нашага ўяўлення, што маюць мала супольнага з рэчаіснасцю.  (...) Але краявід, якім мы яго ведаем, заўжды створаны чалавекам”(11) – піша Марцін Полак у кнізе, прысвечанай месцам масавых злачынстваў ХХ стагоддзя, часцей за ўсё ўтоеных у лясах. Яны, і праўда, з часам зліваюцца з асяроддзем, і ў гэтым мы дапамагаем ім, калі некрытычна ставімся да прыродных ландшафтаў, жадаючы бачыць толькі ідылічнае месца для нашага адпачынку або чыста прыродную лакацыю, якая нібыта ачышчаная ад чалавечай памяці і гісторыі.

Тыя дубы на Іслачы, пра якія я казала спачатку, пражылі больш за пяць стагоддзяў. Побач знаходзіцца вёска Баравікоўшчына, знакамітая санктуарыем з цудоўнай драўлянай скульптурай Хрыста, які плача. Санктуарый прысвечаны ахвярнасці каталіцкіх святароў Германа Сценпеня і Ахілеса Пухала, якія ўсталі на абарону жыхароў найбліжэйшых вёсак, сагнаных у Баравікоўшчыну на расстрэл у ліпені 1943 года. Кажуць, што сваёй смерцю яны выратавалі ад пакарання частку жыхароў.

Знаходзячы прыстанішча пад дубамі каля Баравікоўшчыны, я думаю пра тое, што вобраз дубоў, якія былі сведкамі тых падзеяў, дапамагае і мне не губляць памяць.

Photo by Jan Bułhak (1876-1950). Biblioteka Narodowa