BEYOND THE ALBUM
THE PLACE OF FUNERAL PHOTOGRAPHS
IN THE FAMILY ARCHIVE

Dzijana Pinčuk, 
human rights defender and journalist 

“The Year of Small Motherland
is the time to clean it up”

In the recent years in Belarus, we see a widespread trend to demolish buildings that “have been found old and vacant according to the prescribed procedure”. For two years already, it has been done under a simplified procedure prescribed by the presidential decree No 357 “On Vacant and Old Houses”, ironically adopted in the Year of Small Motherland. Its developers are confident (1) that “the new decree will allow not only to call the year of 2018 the Year of Small Motherland but would become the time to clean it up”.

Thousands of houses in Belarus that fell within that definition were added to the special register and then demolished. It was reported that all such houses across Belarus could occupy the territory of at least 250 000 m2, or 35 football fields. “[They] could be really useful either for sport or agricultural objectives”, according to the web page of the National TV channel.

“Agricultural objectives first!” is the slogan of the authorities that give Belarusians no hope for technological development and innovations, a decent standard of living, a better future and reconstruction of the country’s history. This is how the historical documents of the everyday Belarusian life would be destroyed for the sake of future corn fields unless these documents are rescued from the old village houses.

For me personally, searching through the old abandoned houses is the most accessible way to discover the history of the daily life. This is how I began to know the people who had built and loved the place I call my Small Motherland.

According to the 2020 plan, another seven houses are to be demolished in my village of Borki, located in Staryja Darohi district. The phrase “history is cyclical” means that I would have to come back to the bare ground. It’s so painful to look at the desolate lots overgrown with weeds, where nothing of the former life remains. It is even harder to realize that the demolished house might have been the last storage of memory of a family, a generation, a lineage. This is how, not preserved by anyone, a part of the history and memory is dying. The archived records and photographs are the last hope. When I return to my village, I feel the great lack of evidence that once, “here and now”, life was swirling and real people with their own habits, traditions and customs lived here. It might sound absurd but I have a great need for that evidence of life of the locals already dead. I want to prove that the people who have lived here are neither fiction nor fantasy.

Six funeral photos from the abandoneD house across the street

This story started in the abandoned house across the street from mine. I hadn’t noticed anything there before, only the beams eaten by woodworms that used to be the wall of the old building. After a long break I visited the place on December 25th 2019. I was walking along and decided to look into the window that was just a large hole with neither glass nor shatters or a sill. Suddenly I caught sight of many white cards scattered on the floor. I could not remember seeing them here before. Maybe someone had taken them out of the back of the stove. They were nine photographs and several greeting cards. Among the photographs, six photos were taken at the funerals of a woman and a man. Here is a portrait of the woman lying in the coffin, two black crosses and a few plastic tulips are placed by her head. On another photo, six women in scarves are standing by the coffin inside the house and, by their side, there is a wreath inscribed “From the daughters”. On the next photo, the woman is seen off to her last home by more than twenty people: relatives and fellow villagers. I wondered whether it all had happened near that very house. And the very last photo of this dead woman was taken at the cemetery: two women, her close relatives maybe, leaned over to tell her the things neither she nor we would hear.

On another photo, six women in scarves are standing by the coffin inside the house and, by their side, there is a wreath inscribed “From the daughters”. On the next photo, the woman is seen off to her last home by more than twenty people: relatives and fellow villagers. I wondered whether it all had happened near that very house. And the very last photo of this dead woman was taken at the cemetery: two women, her close relatives maybe, leaned over to tell her the things neither she nor we would hear. On another photo found in the house, there is a dead man lying on the sofa, covered with a white sheet. That could be a traditional last night of that departed spent at home. At once I thought that if it was the photo from the same house, then I was standing at that very spot.

At that very moment dozens of questions came to my mind. I saw what I saw: those photos were lying center of the old house that could be demolished at any moment [the house has been demolished in June, 2020 – editor’s remark]. The photographs were scattered under the snow, sunlight and rain that were literally destroying them.

I gathered the images and hid them between the boards. It was so strange to find them in the abandoned house. At that moment, I could not take them with me. Something prevented me from doing so. I thought that I did not want to bring the funeral photos of strangers into my own house. On the one hand, I was aware that those images were valuable for different kinds of history: family history, Belarusian history, history of the daily life, history of photography, and so on. On the other hand, I felt I could break some rules and canons if I perceived them as just ordinary photos. Those feelings upset me. Why was I feeling like that and how did other people handle funeral pictures? I posted one of the photos to my Instagram Story and got a lot of comments. The reactions were mixed: someone was surprised to see such a content, someone shared their own stories about funeral photography, others told me I should not post them to my Stories.

I realized that the topic of funeral photography raises a lot of questions and doesn’t have simple answers. I was finally convinced of it not only because of the visit to the abandoned house and reactions to my Instagram post, but also because of analyzing my personal experience.

Funeral photos silently exist in the family archive

My family’s photo archive consists of two albums and one box. There are ten images of my relatives funerals. I know for sure that they have never found their way into the albums, event accidentally. They have always been in the box, among the images not worthy of being put into the album. I remember that when I was looking through the photo archive with my family, it was not common to pause at the funeral photos, to examine them or discuss. They lived silently in our archive as if not there. Only later I learned about bad luck and prejudices concerning them.

Where does the funeral
photography belong?

A month passed since I have found the photos and signed up for an ECLAB course “The Visual History of The Daily Life”. When applying for the course, I could not imagine how deeply I would relate to it. At the very first classes, it became clear that the topic of the funeral photography was coming back to me. During the next several months, I worked on developing a story with the funeral photos found in the abandoned village house. I was trying to answer the questions that first came up in that house on December 25, 2019. That is how I started thinking and writing, without knowing that the writing I was doing would become a part of this book.

During that time, my collection of funeral photos grew from ten images to eighty. I didn’t expect that people would respond to my Instagram request to share photos from funerals with such enthusiasm. I’m very grateful for their help. Some did their own scans of the photos, others brought the photos for me to digitize. People were sharing their stories and experiences, asking their questions and answering mine. Once, my fellow village dweller brought the photos that he had taken himself. As a result, this collection turned out to be not just a photo folder on a desk, but a conversation with people. Together with them, we were reconstructing the history of the daily life of our ancestors from different parts of Belarus.

In the months when I was collecting the archive of funeral photography, I was constantly changing the main thesis of my research, depending on how much materials I had gathered and what I had read on the topic. But one thing remained unchanged: I noticed the unfair attitude towards the funeral photography, it was almost discriminating. When I got deeper into the topic, this feeling of injustice became more and more acute. It was obvious that those photos captured a very important event in the life of any family, uniting several generations in one place and one moment. Nevertheless, these photos were kept in different envelopes, paper bags, packages, boxes, wherever – but not in the family albums. So where do the funeral photographs belong?

It seems to me that the understanding that photographs in a family photo archive capture an important event, comes to a lot of people only with experience. For example, when a photo turns out to be a proof in the court hearing or gets into the newspaper. When I was talking to my fellow villager Iosif Judzicki, who used to take funeral photos, I saw how difficult it was for him to understand that they had some value. According to him, an important photo document could be a passport photo, at most. It is common for Belarusians not to believe that someone’s daily life and routine could be valuable to others. Understanding that history is made here and now is erased by the disinterest towards a common person. He or she has always been kept out of history. That is why I have high hopes for the photography that preserves that true life that we cannot read about in the modern textbooks on Belarusian history. And in this, the funeral photography is not an exception. The information that I have gathered gives an opportunity to see how with the course of time the funeral customs and traditions have changed in the culture of Belarus, how orthodox and catholic churches have defined the funeral rituals and what changes in the society have occurred.

Belarusian funeral tradition might stay only on the photos

The idea that all the customs and traditions of our forefathers’ lives should be captured and preserved seems to be natural and obvious. It is what comprises culture and the history of people in general. Many Belarusian traditions disappear into oblivion. And here the funeral culture and traditional funeral rituals are not exceptions.

Today, a lot of funeral functions are performed by special agencies that offer a whole range of services. For example, the website of one such Minsk bureau, among other funeral services, offers to wash the deceased, even though washing has been traditionally performed by the relatives.

It is a paradox that funeral homes actually do not have anything in common with the funeral rituals. The ritual performers can hardly be corporations that aim at getting profit instead of preserving symbolic actions during a funeral service. And now, such funeral homes start to more and more actively regulate all the processes associated with a funeral. “This is why”, says Ivan Čajčyc, a necropolist from Brest, “why the funeral traditions completely disappear from Belarusian culture”.

“Today when it’s possible, they try to bury a man in the course of one day. Not only the tradition of taking a postmortem photo is not existent, but also is a custom to let the dead spend the last night in their own home. Not many funeral homes are so much concerned about preserving traditions. I think, soon will have to look into the burial tradition, its disappearance”, – said (2) Ivan Čajčyc to Belarusian news portal tut.by.

When collecting my archive, I got acquainted with Aliaksandra Hušča, a girl from Paliessie. She gave me three photos from her family archive and a tale about the Paliašuk funeral culture illustrated by the customs in her native village of Veliamičy, in the Stolin district.

“When a man dies, their funeral takes place on the next day. The body of the deceased is placed in the house for the whole night, and a psalmbook is read over it. The relatives of the deceased also stay overnight in the same house. In every house there are big candles that are burnt beside the deceased all night. All the mirrors in the house shall be covered just after the death, because it’s believed that the soul can stay and live in it”, – says Aliaksandra.

The girl also notes an important role of the church in the funeral tradition of her village. The photos from the funeral of Hanna Rancevič in 1973 show it. The deceased holds in her hands an icon of a saint, a text of a prayer and a candle. One of the photos is taken against the background of the church where the deceased is taken for a funeral service.

“The church bell knolls in order to announce some one’s death. It is heard throughout the village. The funeral service starts in the house when the relatives come to say their good-byes. After that, they together carry the body out of the house and bring it to the church where the funeral service continues. In the end of the funeral service, the church bells knoll and the body is taken on its final journey. Firstly, all the men line up with all the church attributes: crosses, icons and archangels’ images. Then younger grandchildren go holding flowers and wreaths. After them, a car with the departed drives with the closest family members on each side. Other relatives, friends and acquaintances follow the car”, – adds Aliaksandra.

The following order of funeral procession exists not only in Paliessie. In the Staryja Darohi district of the Minsk region, the same custom is practiced. 

The photo from my native village, the one that I have found in an abandoned house, depicts a man carrying a big cross, a boy with a little pine tree is following him, and then other people walk together with the departed.

But there are more elements practiced in the Belarusian funeral procession. The photos from the Navahrudak district from Volha Astašeuskaja’s archive show how the orthodox people have been buried in 1960—70s in the Western Belarus. As for the church property, one can see holy banners on the photo.

“When the funeral procession is going along the street, everyone driving on the road try not to interfere, but stop for the farewell of the dead person as well. Those who have stayed at home, go outside and, if they wish to, they can join the walking procession. The procession stops at every crossing and during these stops the priest reads special prayers”, – Aliaksandra describes these special elements of a funeral procession in her native village in the Stolin district. All these rituals have their special, sacred meaning.

Other funeral photos from Volha Astašeuskaja’s archive show different attributes that are significant not only for some specific Belarusian regions or for a funeral procession itself, but are notable for the Belarusian culture in general: tapestry rugs and ornamented ribbons.

Professor of Art History, Voĺha Labačeŭskaja wrote (3) in her article for VEHA project that taking photos against the background of tapestry rugs and woven carpets was Belarusian village tradition. She says that “during the post-war years, they embodied a new image of a beautiful and prosperous life in Belarusian villages, that was lacking in those times. Their colors and patterns incarnate a dream about a happy life, the paradise lost”. This particular meaning of the carpets conveys strengthens during the funeral procession. Perhaps, when a tapestry is on the wall, it symbolizes those dreams about a better life. At the same time, the fact that a body of the deceased was put on those carpets could mean that the person had lived a happy life and was going to get to heaven so many dreamed about. The patterns on the carpet could also have some sacred sense.

It is obvious that ornamented ribbons also had some special meaning. I think the answer was kept in the ornaments (patterns) of the ribbon. As the “Budźma Belarusians!” (budzma.by) web-site states, the ornament is the most well-known kind of the Belarusian folk art. It is one of the key elements that differentiates us from other peoples. Every element of the ornament is a special secret code, a cypher. Belarusian ornament is not just beautiful crosses, squares and birds, but rather is a text that conveys a special message the way, for instance, the European armory does. Unfortunately, time has wiped the Belarusian ornaments off those funeral photos and left us obscure images of the ornament ribbon.

On some of the funeral photos, all the elements listed above are absent. Honouring the deceased with flowers is one of the few ancient rituals that has reached our time. This tradition could come from the pagan times when various offerings were given to the spirits of the dead. So, we go on bringing flowers to our dead not only at the funeral, but also on the Radunica, Dziady and other holidays. We just do not see the multiple meanings of this ritual.

These are not all the funeral elements and rituals captured on the funeral photographs. Each of them probably conveys some special symbolic meaning. But the time and the careless attitude towards the history of daily life have erased any hints of certain rituals. Now we regard some of them as meaning-less superstitions that carry no special meaning. The authentic funeral traditions of Belarusians have almost disappeared from our daily life. Now it is only history, and the funeral photography is a valuable resource for it. Often, a photograph is the ritual’s only document that preserves its memory.

Children as participants of the funeral procession

I noticed that children are present on many photos from my collection. Very often they take the central position in the funeral procession standing closely to the coffin. These days, many people could be surprised to see such photographs. In our contemporary society, we have new superstitions that do not recommend to take children to the funerals or cemeteries. According to one of them, a child is more vulnerable than other people, and the soul of the dead could move into a child, which would be harmful for the child’s life and health. Another superstition says that a child should visit the wedding first and only then, he or she can come to the funeral. Such order

“Today deaths take place far away from us: they happen somewhere in the hospitals, residential homes, but, earlier, family members witnessed it. Children died often, epidemics killed people. Belarus has always been a multi-confessional country with a lot of believers. And religious people say that death is just a beginning of another life, a true Christian should not be afraid of death. Now, one is more afraid of the death even though people die every day. Today we tend to keep children away from the funeral. It shows how far we have come from treating death as an ordinary event to hiding it from children. Death is a reality that today’s children do not see at all, and a funeral could one day become a real shock to them”.

Social attitudes to this issue have changed within half a century, which is to say, within two generations. This change could be analyzed with the help of the funeral photos from private archives.

Funeral photography
as reportage

As we can see from the archival funeral photos, the photographers took not only static photos where people were just posing by the coffin. There are some reportage photos as well, and they show the funeral procession in its dynamic. Customs and rituals can be seen as well in these rare photo stories. Some of the photos are dedicated to the moment when relatives are saying goodbye to the deceased, one by one (photo 40, 91). We see that the farewell kiss is put on the forehead of the dead. According to the religious belief, it is the symbol of absolution of sins. With this gesture people are asking the deceased to forgive them for all the pain they have caused. The second photo series captures another funeral tradition: every person present at the ceremony has to drop a handful of soil onto the grave. And as we see on the photo, children are no exception. They are the rightful participants of the ritual.

The tradition of photographing at funerals is disappearing. According to my fellow villager Iosif Judzicki, who used to take funeral photos himself, there had been two events he had been invited to shoot: a wedding and a funeral.

This choice of these two events is not surprising. For believers, a funeral was a transition into another world as the death is not the end, but the man’s transition into the eternal life. The ritual turns the funeral not only into a painful farewell, but into a symbolical seeing off into another world. A lot of relatives, neighbors, acquaintances and fellow villagers came to see the dead off. And it was natural and logical that our ancestors wanted to capture those moments of togetherness. Capturing the funeral procession on the photo provided the dead with another status: it proved that the transition from the world of the living into the world of the dead was not only in the reality, but also in our memory.

Unfortunately, today the funeral photography is surrounded with superstitions from previous decades: it is believed that funeral photographs have negative energy, and they have to be kept separately from the photos of the living, preferably in a black envelope or a folder. When both the dead and the
living are present in the photo, it’s better to cut the picture in order to isolate the negative energy. One particular moment is important here. As some scholars rightly put it5, the problem with preserving the funeral photos arises from the attitude to death and the attitude to photography. Thus, the funeral photography is a “dangerous” object because of its connection with death, and “embarrassing” because it is directly connected with feelings that are intimate. 

Let’s note that later on, the genre of cemetery photos came into being. In the family archives we can come across the photos taken at the graves of the loved ones or family gatherings at the cemeteries on Radunica or Dziady celebrations. As the funeral photos, they show how calmly children perceive the cemetery: they pose for the photo standing very close to the grave. The cemetery photography also captures Belarusian traditional rituals: visiting the dead relatives during special annual celebrations, cleaning cemeteries, sharing food with the dead, and drinking with the dead “for the peace of their soul”. On the photos, you can notice some headwear traditions: even young girls have white headscarves on and men put their caps and hats on crosses. To this day Belarusian culture has kept some pagan traditional elements: offering food and flowers to the dead, hanging ribbons and towels on the crosses.

Sometimes it seems that the further we go, the harder it is to slow down or even to stop and reflect on what has been happening to us and our generation, to our ancestors’ heritage. The modern way of life makes us move non-stop. New challenges that we have to react to come into being. Every minute, megabytes of the new content come into being online, and we have to consume it and not get lost. So fewer and fewer people worry about memory, customs, traditions and rituals. It seems to us that those things have remained somewhere faraway: by the grandma’s oven, by the old oak in the village, on the black and white photographs in old family archives. At the same time, we have a feeling of deep sorrow inside us. Do we know what our grandmothers dreamed about? What did our ancestors take with them to the hay work in the field? What did they whisper to each other before going to sleep? What did their days, months and years look like? What has happened to the collective memory of the Belarusians? Constructing the answers resembles putting together a puzzle. We try to assemble the image of Belarusian culture that consists of thousands of parts in different areas of the country: traditions, customs, rituals and habits. Yet, if we are unable to study these parts of our memory, the full image of our culture could be incomplete, with pieces of it missing. Moreover, many such pieces cannot be restored because of they have vanished in the WWII, because of Soviet policies, the never-ending repressions and social transformations, a new representation of our history and a new state policy that tends to annihilate many kinds of memory.

Working with the funeral photography, I have realized how much information essential for the history of Belarusian daily life is conveyed in the photos from private family archives. Being a part of the thematic collections, these photos tell us their living visual stories. What has been silent in the family archives is speaking together in thematic collections. There is no visible border between the individual memory of a family and the memory of the society. Not every social transformation is easily visible, and only the documents of daily life can help us to notice it. That is why we see the increased interest towards the family history as a part of the collective Belarusian historical memory.

In lieu of conclusion

In June 2020, the abandoned house where I had found the first six funeral photos was demolished. Just another plot of deserted land and a heap of trash on it. It is very symbolic. The place that started my small research of the funeral photographs and my acquaintance with the dead fellow villagers on them does not exist any longer. If not for that place, I would scarcely ask myself the questions that has turned into this text. The photographs I have found are kept on the closet shelf in my room. I put the funeral photos from my private family archive into the album with other pictures. It is strange to think that I had to do go on this whole journey in order to recognize the right of the funeral photos to belong in the family album. I searched for the places where the photos had been taken, I deciphered the behavior of the people and attributes on the photo. I saw not only death there, but rather I perceived important rituals that are essential for the reconstruction of the Belarusian histor

ПА-ЗА АЛЬБОМАМ
МЕСЦА ПАХАВАЛЬНАЙ ФАТАГРАФІІ Ў СЯМЕЙНЫМ АРХІВЕ

Дзіяна Пінчук,
праваабаронца і журналістка




“ГОД МАЛОЙ РАДЗІМЫ – ЧАС НАВЯДЗЕННЯ ПАРАДКУ НА ЁЙ”

Актыўны трэнд Беларусі апошніх гадоў – зноc будынкаў, «прызнаных ва ўстаноўленым парадку, згодна з заканадаўствам, старымі і пустымі». Ужо два гады гэтую працэдуру выконваюць у спрошчаным парадку, прадугледжаным прэзідэнцкім указам No 357 «Аб пустых і старых дамах», які прынялі, па іроніі беларускага лёсу, у “Год малой радзімы”. Ці не па іроніі. Распрацоўнікі ўпэўненыя, што «новы ўказ дазволіць назваць 2018-ы год не проста Годам малой радзімы, але і прыдатным часам навядзення парадку на ёй» (1).

Цяпер у Беларусі, адпаведна з гэтым указам, вызначаюцца тысячы дамоў, якія адразу залучаюцца ў адпаведны рэестр, а потым іх зносяць. Вядома, што такіх будынкаў па ўсёй Беларусі – мінімум на 250 000 м2, што складае 35 футбольных палёў. «[Яны] на самой справе спатрэбіліся б (хоць для спартыўных мэтаў, хоць для аграрных)», – пішуць на сайце Агульнанацыянальнага тэлебачання.
 

«Аграрныя мэты перадусім!» – лозунг уладаў, пад які беларусы страчваюць надзеі на навукова-тэхналагічнае ды інавацыйнае развіццё, годны ўзровень жыцця, лепшую будучыню і гісторыю свайго народа. Гэтак дакументы гісторыі беларускай штодзённасці, якіх не паспелі забраць са старых вясковых хат, стануць ахвярамі будучых пасеваў кукурузы.

Як на мяне, адзін з самых даступных спосабаў даследаваць гісторыю штодзённасці – гэта даследаваць закінутыя дамы. Так я пачала знаёміцца з людзьмі, якія выбудавалі і аблюбавалі калісьці мясціны, якія я лічу малой радзімай.

У маёй вёсцы Боркі на Старадарожчынe ў 2020 годзе план прадугледжвае разбурэннe яшчэ сямі хат. Цяпер выраз «гісторыя цыклічная» азначае для мяне вяртанне да голай зямлі. У роднай вёсцы мне вельмі балюча глядзець на занядбаныя зямельныя ўчасткі, на якіх, акрамя быльнягу, ад былога жыцця нічога не засталося. А яшчэ цяжэй усведамляць, што, магчыма, таязнесеная хата, якая раней стаяла тут, – сапраўды апошні носьбіт памяці пра сям’ю, пакаленне, род. Так памірае частка гісторыі і памяці, якую ніхто не паспеў зафіксаваць. Апошняя надзея на архіўныя запісы і здымкі. У вёсцы я лаўлю сябе на думцы, што мне не хапае пацверджанняў, што калісьці «тут і цяпер» віравала жыццё, што тут жылі рэальныя людзі са сваімі звычкамі, традыцыямі і абрадамі. Як бы абсурдна гэта ні гучала, але мне не хапае прыметаў жыцця ўжо памерлых тутэйшых людзей. Я хачу пераканацца, што людзі, якія жылі тут, – гэта не выдумка і не фантазія. Я хачу пазнаёміцца з людзьмі, якія стварылі маю вёску.

ШЭСЦЬ ПАХАВАЛЬНЫХ ФАТАГРАФІЙ
З ЗАКІНУТАЙ ХАТЫ НАСУПРАЦЬ

Гэтая гісторыя пачалася з закінутай хаты насупраць майго дома. Раней, акрамя з’едзенага шашалем бярвення, якое калісьці было сценамі жылога будынка, я нічога тут не заўважала. Пасля доўгага перапынку завітала туды 25 снежня 2019 года. Праходзіла побач і зазірнула ў вакно, ад якога засталася толькі вялікая дзірка без шкла, аканіц і падваконня. Я заўважыла на згнілай падлозе шмат белых раскіданых картак. Раней іх тут дакладна не было. Мяркую, яны ляжалі ў закутку печкі, і іх нехта выцягнуў адтуль. Гэта былі дзевяць фотаздымкаў і некалькі віншавальных паштовак. Сярод іх шэсць пахавальных фатаграфій жанчыны і мужчыны. Вось партрэтны здымак незнаёма жанчыны ў труне: каля галавы – два чорныя крыжыкі і некалькі пластмасавых цюльпанаў. На наступным фота каля труны ў хаце стаяць шэсць жанчын у хустачках, а побач – пахавальны вянок з надпісам «Ад дачок». На наступнай фатаграфіі яе праводзяць у апошні шлях больш за 20 чалавек – сваякі, аднавяскоўцы. Цікава, ці каля гэтай самай хаты адбываліся дзеянні.

Апошні здымак гэтай кабеты – на могілках: дзве жанчыны – магчыма, вельмі блізкія – схіліліся над ёй, каб сказаць тое, чаго яна не пачуе і мы не даведаемся. На яшчэ адным фота, знойдзеным у гэтым доме, – памерлы мужчына на канапе, засланай белай прасціной. Напэўна, гэта традыцыйная апошняя ноч нябожчыка ў роднай хаце. Адразу падумала: калі фотаздымак – з гэтай хаты, то я стаю акурат на тым месцы. Тут жа мяне прысыпала дзясяткамі пытанняў. Я бачу тое, што бачу: гэтыя здымкі ляжаць наўпрост пасярод хаты, якая дажывае апошнія дні [гэты дом знеслі ў чэрвені 2020 года. – Заўвага рэд.]. Фатаграфіі раскіданыя пад снегам, сонечным святлом, дажджом, якія літаральна нішчаць іх.

На яшчэ адным фота, знойдзеным у гэтым доме, – памерлы мужчына на канапе, засланай белай прасціной. Напэўна, гэта традыцыйная апошняя ноч нябожчыка ў роднай хаце. Адразу падумала: калі фотаздымак – з гэтай хаты, то я стаю акурат на тым месцы. Тут жа мяне прысыпала дзясяткамі пытанняў. Я бачу тое, што бачу: гэтыя здымкі ляжаць наўпрост пасярод хаты, якая дажывае апошнія дні [гэты дом знеслі ў чэрвені 2020 года. – Заўвага рэд.]. Фатаграфіі раскіданыя пад снегам, сонечным святлом, дажджом, якія літаральна нішчаць іх.

Здымкі я сабрала і асцярожна схавала сярод дошак. Было дзіўна наогул знайсці іх у закінутай хаце. Я не змагла адразу іх забраць з сабой. Мяне штосьці стрымлівала. У той момант я ўсвядоміла, што не хачу несці чужыя пахавальныя фатаграфіі ў свой дом. З аднаго боку, я разумела, што гэтыя здымкі – каштоўнасць розных пластоў гісторыі: гісторыі сям’і, гісторыі Беларусі, гісторыі штодзённасці, гісторыі фатаграфіі ды гэтак далей. З другога – адчувала, што парушаю нейкія правілы і каноны, калі буду ставіцца да іх, як да звычайных здымкаў. Гэтыя адчуванні мяне непакоілі і разрывалі. Чаму я адчуваю менавіта гэта і як ставяцца да пахавальнай фатаграфіі іншыя? Я выклала адзін са знойдзеных здымкаў у сторыз Instagram і атрымала шмат каментароў у якасці зваротнай сувязі. Водгукі былі розныя: хтосьці здзіўляўся такому кантэнту, хтосьці дзяліўся сваімі гісторыямі пра пахавальныя фатаграфіі, а хтосьці заяўляў, што ім не месца ў маіх сторыз.

Менавіта тады я зразумела, што тэма пахавальнай фатаграфіі выклікае шмат пытанняў і амаль не мае адназначных адказаў. Канчаткова я пераканалася ў гэтым не толькі па сітуацыі з закінутаю хатай і рэакцыямі ў Instagram, але і аналізуючы ўласны досвед.

ПАХАВАЛЬНЫЯ ФОТАЗДЫМКІ МОЎЧКІ
ІСНУЮЦЬ У СЯМЕЙНЫМ АРХІВЕ

Фотаархіў маёй сям’і складаецца з двух альбомаў і скрыні. Сярод іх – дзесяць здымкаў з пахаванняў сваякоў. Я добра ведаю, што яны ніколі не траплялі ў альбом. Нават выпадкова. Яны заўсёды ляжалі ў скрыні сярод іншых фатаграфій, нібы не вартыя трапіць у альбом. Згадваю, што, пераглядаючы з роднымі фотаархіў, на пахавальных здымках не прынята было спыняцца, разглядаць іх і абмяркоўваць. Яны проста моўчкі існавалі ў архіве і адначасова адсутнічалі там. Толькі з цягам часу я дазналася пра нейкія дрэнныя прыметы і людскія забабоны ў дачыненні іх.

ДЗЕ МЕСЦА ПАХАВАЛЬНАЙ ФАТАГРАФІІ?

Пасля знаходкі ў закінутай хаце і пачаткам курса ECLAB «Візуальная гісторыя штодзённасці» мінуў амаль месяц. Запісваючыся на гэты курс, я нават не ўяўляла, наколькі глыбока ён можа адгукнуцца ўва мне. Ужо на першых занятках стала ясна, што тэма пахавальнай фатаграфіі вяртаецца да мяне. Наступныя некалькі месяцаў я насамрэч развівала гісторыю са знойдзенымі пахавальнымі фатаграфіямі ў занядбанай вясковай хаце. Я спрабавала адказаць у першую чаргу на тыя пытанні, што ўзніклі 25 снежня 2019 года там. Так я пачала абдумваць і пісаць тэкст, яшчэ не ведаючы, што ён стане часткай гэтай кнігі.

За гэты час мая калекцыя пахавальных фатаграфій вырасла з дзесяці да васьмідзесяці. Неспадзявана людзі вельмі актыўна адгукаліся на заклікі ў Instagram пра пошук здымкаў з пахаванняў, за што я ім вельмі ўдзячная. Хтосьці сканаваў фатаграфіі сам, хтосьці прывозіў іх мне алічбоўваць, людзі дзяліліся сваімі гісторыямі і досведам, задавалі пытанні і адказвалі на мае. Аднойчы мне прынёс пахавальныя фатаграфіі аднавясковец, які раней сам іх зняў. У выніку, гэтая калекцыя атрымалася не проста тэчкай з фотаздымкамі на працоўным стале, а жывой камунікацыяй з людзьмі падчас канструявання гісторыі штодзённасці нашых продкаў з розных куткоў Беларусі.

За некалькі месяцаў збору калекцыі пахавальнай фатаграфіі я ўвесь час мяняла галоўнае пытанне даследавання ў залежнасці ад аб’ёму сабранага матэрыялу і ад колькасці прачытанай інфармацыі на тэму. Але адно заставалася нязменным: я заўважыла неапраўдана несправядлівае стаўленне да пахавальнай фатаграфіі, амаль дыскрымінацыйнае. І ў парадку паглыблення ў гэтую тэму пачуццё несправядлівасці абвастралася. Відавочна, што такія здымкі фіксавалі важную падзею ў жыцці любой сям’і, аб’ядноўваючы некалькі пакаленняў у адным месцы, у адзін час і ў адным моманце. Пры гэтым, цяпер гэтыя фотаздымкі захоўваюцца ў розных канвертах, газетных скрутках, пакетах, скрынях, дзе заўгодна – толькі не ў сямейных альбомах. Дык дзе месца пахавальнай фатаграфіі?

Падаецца, асэнсаванне таго, што фатаграфія ў сямейных архівах ёсць, акрамя ўсяго іншага, дакументам, які фіксуе важную падзею, прыходзіць шмат да каго толькі з досведам. Напрыклад, калі гэты здымак стаў доказам у судзе ці трапіў у газету. Калі я размаўляла з аднавяскоўцам Іосіфам Юдзіцкім, які раней рабіў пахавальныя фатаграфіі, я ўбачыла, як яму цяжка было зразумець і прыняць, што яны ўяўляюць сабой нейкі каштоўны матэрыял. Паводле яго, важным фатаграфічным дакументам ёсць максімум здымак на пашпарт. Недавер да таго, што чыясьці штодзённасць і побыт могуць уяўляць каштоўнасць для іншых, вельмі распаўсюджаны ў беларусаў. Усведамленне таго, што гісторыя робіцца тут і цяпер, у нас сцёртая нецікавасцю да простага чалавека. Звычайны чалавек заставаўся і часта застаецца па-за гісторыяй. Таму вялікую надзею я ўскладаю на фатаграфію, якая захавала тое сапраўднае жыццё, пра якоe не прачытаеш у цяперашніх кнігах па гісторыі Беларусі. Пахавальная фатаграфія не выключэнне. З інфармацыі, якую яна захавала, можна прасачыць, як з цягам часу мяняліся абрады і традыцыі ў беларускай культуры, як царква і касцёл прадвызначалі пахавальныя рытуалы, як наогул адбываліся змены ў грамадстве.

БЕЛАРУСКІЯ ПАХАВАЛЬНЫЯ ТРАДЫЦЫІ МОГУЦЬ ЗАСТАЦЦA ТОЛЬКІ НА ФАТАГРАФІІ

Здавалася б, натуральна і відавочна, што ўсе звычаі ды рытуалы з жыцця нашых продкаў трэба фіксаваць і захоўваць. Гэта тое, што ў сукупнасці складае культуру і гісторыю народа. Шмат якія беларускія традыцыі сыходзяць у небыццё. У тым ліку культура пахавання, традыцыйныя пахавальныя абрады.

Сёння шмат пахавальных функцыяў бяруць на сябе адпаведныя бюро, прапаноўваючы цэлы комплекс паслуг. Напрыклад, на сайце адной такой мінскай арганізацыі ў пахавальны комплекс уваходзіць у тым ліку абмыванне памерлага, што традыцыйна ў многіх рэгіёнаў часцяком было абавязкам сваякоў.

Парадаксальна тут тое, што рытуальныя службы папраўдзе нічога агульнага з рытуаламі не маюць. Носьбітам абрадаў наўрад ці могуць выступаць карпарацыі, якія ставяць перад сабой мэту атрымаць прыбытак, а не захаваць сімвалічную культуру дзеянняў пры пахаванні. І сёння такія рытуальныя службы ўсё больш актыўна рэгулююць усе працэсы, звязаныя з развітаннем з памерлымі. Праз гэта, як адзначае брэсцкі некрапаліст Іван Чайчыц, традыцыі пахавання наогул знікаюць з беларускай культуры.

«Сёння чалавека імкнуцца пахаваць на працягу аднаго дня, калі ёсць такая магчымасць. Няма традыцыі не тое што пасмяротнай фатаграфіі, але і традыцыі, каб памерлы пераначаваў апошні раз ва ўласным доме. Сёння некаторыя рытуальныя фірмы не асабліва турбуе захаванне традыцый. Думаю, хутка можна будзе вывучаць уласна традыцыю пахавання, яе знікненне», зазначыў (2) парталу Tut.by Іван Чайчыц.

Падчас збору архіва пахавальнай фатаграфіі я пазнаёмілася з дзяўчынаю з Палесся Аляксандрай Гушчай. Акрамя трох здымкаў са свайго сямейнага архіва, яна перадала мне аповед пра пахавальную культуру палешукоў на прыкладзе роднай вёскі Велямічы Столінскага раёна.

«Калі чалавек памёр днём, то пахаванне адбываецца на наступны дзень. Цела нябожчыка ляжыць у хаце ноч, над ім чытаецца псалтыр. Блізкія і родныя людзі памерлага начуюць таксама ў хаце. У кожным доме ёсць вялікія свечкі, якія гараць каля нябожчыка ўсю ноч. Адразу пасля смерці завешваюцца ўсе люстэркі. Лічыцца, што нібыта дух можа застацца жыць у ім», – апавядае Аляксандра.

Дзяўчына таксама адзначае вялікі ўдзел царквы ў пахавальных рытуалах сваёй вёскі. Пра гэта сведчаць фатаграфіі з пахавання Ганны Ранцэвіч у 1973 годзе. У руках памерлай – абраз святой, малітва і свечка. Адзін са здымкаў зрабілі на фоне царквы, куды нябожчыцу прывезлі адпяваць.

«Каб паведаміць, што чалавек памёр, у царкве звоняць у звон. Чуваць яго па ўсёй вёсцы. Пачынаюць адпяванне нябожчыка ў хаце, калі прыходзяць родныя, каб развітацца. Потым усе разам выносяць цела з хаты і вязуць да царквы, каб там працягнуць адпяванне. Пасля ўсіх адпяванняў звоняць у званы і выносяць цела ў апошні шлях. Спачатку выстройваюцца мужчыны з усімі царкоўнымі атрыбутамі: з крыжам, абразамі і выявамі архангелаў. Пасля іх ідуць маладзейшыя ўнукі і ўнучкі з кветкамі і вянкамі. Затым едзе машына з нябожчыкам. Побач з ім едуць ягоныя найбліжэйшыя сваякі, а за машынай ідуць астатнія сваякі, сябры і знаёмыя», – дапаўняе Аляксандра.

Дарэчы, такі парадак праводзінаў у апошні шлях назіраецца не толькі на Палессі. На Старадарожчыне Мінскай вобласці таксама практыкавалася падобная традыцыя.

На фатаграфіі з маёй роднай вёскі, якую я знайшла ў закінутай хаце, бачна, як вялікі крыж нясе мужчына, за ім ідзе хлопчык з елачкай, а далей – усе астатнія, разам з памерлым ці памерлай.

Аднак гэта далёка не ўся атрыбутыка пахавальнай цырымоніі, якую выкарыстоўвалі беларусы. З фатаграфіяў з Навагрудчыны ад Вольгі Асташэўскай можна прыблізна зразумець, як хавалі праваслаўных у 1960–70-я гады ў заходняй Беларусі. Што датычыцца царкоўных прыладаў, то на здымках прысутнічае такі артэфакт, як харугва.

«Калі пахавальная працэсія ідзе вуліцаю, усе, хто едзе па дарозе, стараюцца не перашкаджаць, а спыніцца і таксама правесці чалавека ў апошні шлях. Хто сядзіць у хаце, таксама выходзіць на вуліцу, а ахвочыя могуць пайсці «правесці». Працэсія спыняецца на кожным перакрыжаванні, а на прыпынках святар чытае адпаведныя малітвы», – адзначае асаблівасці пахавання ў роднай вёсцы на Століншчыне Аляксандра. За кожным з гэтых рытуальных дзеянняў стаіць вялікае сімвалічнае значэнне і шэраг прыметаў.

На пахавальных здымках Вольгі Асташэўскай з Навагрудчыны прысутнічае і іншая атрыбутыка, якая характарызуе ўжо не толькі канкрэтны рэгіён і пахавальную працэсію, а асаблівасці ўсёй беларускай нацыі: даматканыя дываны і арнаментаваныя стужкі.

Доктарка мастацтвазнаўства Вольга Лабачэўская ў артыкуле для праекта VEHA «Найлепшы бок» адзначыла, што фатаграфаванне на фоне посцілак і тканых дываноў было традыцыяй беларускіх вяскоўцаў. Яна зазначае3, што «ў пасляваенны час у беларускіх вёсках яны сканцэнтравалі ў сабе новае ўяўленне аб прыгажосці і заможным жыцці, аб тым, чаго так не хапала ў тыя часы. Іх колеры і малюнкі ўвасабляюць мары аб шчаслівым жыцці, аб страчаным раі на зямлі». У кантэксце пахавальнай працэсіі гэтае значэнне дываноў нібы абвастраецца. Напэўна, калі посцілка вісіць на сцяне, яна і сімвалізуе тыя далёкія мары пра лепшае жыццё. Тое, што нябожчыка клалі на гэтыя дываны, магло значыць, што ён ужо прайшоў шлях шчаслівага жыцця і цяпер адпраўляецца з зямлі ў рай, пра які ўсе так марылі. Нейкі сакральны сэнс маглі несці і ўзоры на гэтых дыванах.

Відавочна, што арнаментаваныя стужкі таксама неслі пэўны пасыл. Думаю, адказ змяшчаўся менавіта ў арнаментах (узорах) стужкі. Як пішуць на партале «Будзьма беларусамі», арнамент – гэта найбольш вядомы від мастацкай творчасці беларускага народа. Гэта адна з адметнасцяў, якая адрознівае наш народ ад іншых. Кожны элемент арнаменту – гэта свайго роду тайнапіс, шыфроўка. Беларускі ўзор – не проста прыгожыя крыжыкі, квадрацікі і птушачкі, а канкрэтны мэсэдж, як, напрыклад, еўрапейская геральдыка. На жаль, час сцёр з гэтых пахавальных фатаграфій беларускія ўзоры, пакінуўшы нам толькі агульны вобраз беларускай арнаментаванай стужкі.

На некаторых пахавальных здымках адсутнічае ўся вышэй пералічаная атрыбутыка, акрамя кветак. Шанаванне памерлых кветкамі – адзін з нямногіх шматвяковых рытуалаў, які дайшоў да нашага пакалення. Магчыма, гэтая традыцыя з кветкамі пайшла з паганства, калі рабіліся розныя прынашэнні духам продкаў. Мы працягваем падносіць кветкі нябожчыкам не толькі на пахаванні, але і на Радуніцу, Дзяды і пры іншых нагодах. Толькі шматзначнага сэнсу ў гэты рытуал мы ўжо не ўкладаем.

Гэта далёка не ўсе рытуальныя дзеянні і не ўся пахавальная атрыбутыка з пахавальных фатаграфій. Відавочна, усё гэта нясе нейкае сваё сімвалічнае значэнне. Але час і нядбайнае стаўленне да гісторыі штодзённасці беларускага народа сцерлі нават згадкі пра некаторыя абрадавыя рэчы. Цяпер многія з іх уяўляюцца нам незразумелымі забабонамі, якія не нясуць аніякага сэнсу. Аўтэнтычныя традыцыі пахавання беларусаў амаль сышлі з нашай штодзённасці. Цяпер гэта гісторыя, каштоўная крыніца якой – пахавальная фатаграфія. Часта яна застаецца тым адзіным, чаму ўдалося задакументаваць абрад і захаваць памяць пра яго.

ДЗЕЦІ ЯК УДЗЕЛЬНІКІ ПАХАВАЛЬНАЙ ПРАЦЭСІІ

Я заўважыла, што на многіх пахавальных фатаграфіях маёй калекцыі прысутнічаюць дзеці. Часта яны займаюць галоўную пазіцыю на пахавальнай працэсіі, стоячы блізка да труны і памерлага. Цяпер шмат у каго з нас такія здымкі выклікаюць як мінімум здзіўленне. Бо ў сучасным грамадстве з’явіліся новыя прыметы, згодна з якімі не рэкамендуецца браць дзяцей на пахаванне і могілкі. Паводле адной прыметы, дзіця болей безабароннае за астатніх, таму ў яго нібы можа ўсяліцца душа памерлага чалавека, і гэта дрэнна адаб’ецца на здароўі і далейшым жыцці. Іншая прымета сцвярджае, што спачатку дзіця павінна наведаць вяселле, і толькі потым яго можна браць на пахаванне, тады жыццё складзецца ўдала. Але большасць сыходзіцца на тым, што дзяцей на могілкі не трэба браць, каб не наклікаць бяды. На архіўных пахавальных фотаздымках мы бачым шмат дзяцей, на тварах якіх не відаць праяў моцных эмоцый гаравання. Дзеці спакойна глядзяць на нябожчыкаў, часам пазуюць перад фатографам, глядзяць проста ў труну ці ўбок. Іван Чайчыц (4) звязвае гэта з тым, што раней людзі ставіліся да смерці спакайней, бо гэта было часткай штодзённасці: 

«Сёння мы далёкія ад яе: смерць адбываецца дзесьці ў бальніцах, у дамах састарэлых, а раней гэта было на вачах у дамачадцаў. Часта паміралі дзеці, здараліся эпідэміі. Беларусь заўсёды была шматканфесійнай дзяржавай, тут жыло шмат вернікаў. А рэлігійныя людзі кажуць, што смерць – гэта толькі пачатак іншага шляху, што сапраўдны хрысціянін не павінен баяцца смерці. Цяпер людзі смерці баяцца больш, хоць людзі ўсё гэтак жа паміраюць кожны дзень. Сённяшніх дзяцей цалкам імкнуцца засцерагчы ад пахавання. Гэта зноў пра тое, наколькі мы ўсе становімся далёкія ад такой штодзённай падзеі, як смерць, і адсоўваем ад яе дзяцей. Але ж гэта рэчаіснасць, якой сучасныя дзеці зусім не бачаць, і пахаванне аднойчы становіцца для іх абсалютным шокам».

Падыходы грамадства да гэтага пытання змяніліся літаральна за паўстагоддзя, то бок за два пакаленні. Асэнсаваць гэтую трансфармацыю якраз дапамаглі ў тым ліку пахавальныя здымкі з прыватных сямейных архіваў.

РЭПАРТАЖНЫЯ ПАХАВАЛЬНЫЯ ФАТАГРАФІІ

Як бачна на архіўных пахавальных здымках, фатографы не абмяжоўваліся статычнымі фатаграфіямі, дзе людзі пазірвалі каля труны з нябожчыкам. Сустракаюцца і рэпартажныя здымкі, якія захавалі ўсю дынамічнасць пахавальнай працэсіі. На гэтых нячастых для пахавальнай фатаграфіі сюжэтах таксама ярка прачытваюцца абрады і рытуалы. На адных фотаздымках відаць, як блізкія людзі па чарзе развітваюцца з памерлым (фота 40, 91). Таксама бачым, што «развітальны пацалунак» робіцца
ў лоб нябожчыка. Паводле царкоўнай прыметы, гэта лічыцца сімвалам адпушчэння грахоў. Такім чынам людзі просяць у памерлага прабачэння за ўвесь прычынены яму боль пры жыцці. На другой фотасерыі таксама зафіксавана адна з пахавальных традыцый: кожны, хто выпраўляе памерлага ў апошні шлях, павінен кінуць на магілу жменю зямлі. Як бачна на фатаграфіі, дзеці не выключэнне. Яны паўнавартасныя ўдзельнікі гэтага абраду.

Сыходзіць і сама традыцыя фатаграфаваць на пахаваннях. Як распавядае мой аднавясковец Іосіф Юдзіцкі, які калісьці рабіў пахавальныя здымкі, раней у вёсках яго як фатографа клікалі на дзве падзеі: вяселле і пахаванне.

Выбар менавіта гэтых дзвюх падзей не дзіўны. Для вернікаў пахаванне было пераходам у іншы свет, бо смерць – гэта не канец усяму, а пераход чалавека да вечнага жыцця. Рытуал робіць пахаванне не толькі цяжкім развітаннем з чалавекам, а сімвалічнымі праводзінамі ў іншы свет. На гэтыя праводзіны збіралася вялікая колькасць сваякоў, знаёмых, аднавяскоўцаў, суседзяў. Таму лагічна і натуральна, што продкі імкнуліся захаваць гэтыя моманты аб’яднання блізкіх людзей. Фотафіксацыя пахавання афармляе пераход памерлага ў новы статус: яна спраўджвае пераход з жывых у мёртвыя не толькі ў рэальнасці, але і ў памяці.

Але сёння пахавальную фатаграфію атачаюць забабоны, запачаткаваныя цягам некалькіх мінулых дзесяцігоддзяў: быццам пахавальныя здымкі нясуць негатыўную энергію, і таму іх трэба захоўваць асобна ад фота жывых людзей. Нібыта іх трэба ўтрымліваць у чорным пакеце або тэчцы. Калі на фатаграфіі – і жывыя, і мёртвыя, то лепш абрэзаць здымак, каб аддзяліць негатыўную энергію. І тут трэба ўразумець адзін момант. Як слушна падкрэсліваюць (5) некаторыя даследчыкі, праблема захоўвання пахавальных здымкаў узнікае ў сувязі з тым, што тут сутыкаюцца стаўленне да смерці і стаўленне да фатаграфіі.

Такім чынам, пахавальныя здымкі ўяўляюць сабой «небяспечны» аб’ект праз сувязь са смерцю і «бянтэжаць» праз сувязь са сферай інтымных перажыванняў.

Пры гэтым трэба зазначыць, што пазней з’явіўся жанр фатаграфіі на могілках. У сямейных архівах сустракаюцца фота магілаў блізкіх людзей, збор сям’і на могілках на Радуніцу ці Дзяды. На іх таксама, як і на пахавальных здымках, відаць спакойнае стаўленне дзяцей да могілак: яны пазуюць перад фатографам, стоячы вельмі блізка да самой магілы. Фатаграфія з могілак таксама фіксуе традыцыйныя абрады беларусаў: наведваць на святы памерлых сваякоў, прыбіраць могілкі, частаваць іх ежай і самім «выпіваць з нябожчыкам» за яго спачын. На фатаграфіях назіраецца традыцыя з галаўнымі ўборамі: нават маладыя дзяўчаты пакрываюць галаву светлымі хусткамі, а мужчыны свае капелюшы і шапкі вешаюць на крыжы. Да гэтага часу ў беларускай культуры прасочваюцца элементы паганскіх традыцый: прынашэнне ежы ды кветак памерлым, абвязванне крыжоў стужкамі і ручнікамі.

Часам здаецца, чым далей мы рухаемся, тым цяжэй запаволіцца, а пагатоў спыніцца, каб адрэфлексаваць, што ў пэўны час адбываецца з намі, нашым пакаленнем і спадчынай нашых продкаў. Сучасны лад жыцця патрабуе ад нас пастаяннага руху. Узнікаюць усё новыя выклікі, на якія трэба аператыўна рэагаваць. Кожную хвіліну ўзнікаюць мегабайты новага кантэнту, які трэба засвоіць і не згубіцца ў ім. У сувязі з гэтым усё менш людзей разважае катэгорыямі памяці, абрадаў, традыцый і рытуалаў. Здаецца, што яны засталіся дзесьці далёка ад нас: каля печкі ў бабулі, у вёсцы каля старога дуба, на чорна-белых фатаграфіях у старых сямейных альбомах. Пры гэтым складваецца ўражанне, што пачуццё вялікай страты не адпускае нас увесь час. Ці ведаем мы, пра што марылі нашы прапрабабулі? Што бралі з сабой у поле нашыя прашчуры на працу «на сена»? Пра што яны шапталіся перад сном? Наогул як выглядаў іх дзень, месяц, год і гады? Што стала з калектыўнай культурнай памяццю беларусаў? Гэтая канструкцыя нагадвае пазл. Цяпер мы імкнемся сабраць цэлую карціну беларускай культуры, якая складаецца з тысяч элементаў з розных куткоў краіны: традыцый, абрадаў, рытуалаў і звычак. Але калі своечасова не пераасэнсаваць і не перапрацаваць гэтыя кавалачкі памяці, то, верагодна, карціна беларускай культуры так і застанецца без некаторых частак пазла. Больш за тое, некаторыя ўжо бясследна зніклі ў час вайны, савецкай палітыкі, бясконцых рэпрэсій, трансфармацый грамадства, новай рэпрэзентацыі гісторыі і новай палітыкі дзяржавы, бязлітасных
да многіх відаў памяці.

На прыкладзе працы з пахавальнай фатаграфіяй я асабіста ўпэўнілася, колькі значнай інфармацыі для беларускай гісторыі штодзённасці захоўваюць у сабе здымкі з прыватных сямейных архіваў. У сукупнасці з іншымі візуальная мова гэтых фатаграфій кладзецца ў жывы аповед. Тое, што раней маўчала ў сямейных архівах, пачынае гучна прамаўляць у тэматычных калекцыях. Бачнай мяжы, якая б вызначала, дзе і калі памяць адной сям’і пераходзіць у калектыўную, няма. Не ўсе трансфармацыі грамадства праходзяць навідавоку і прасачыць іх часам можна толькі ў дакументах штодзённасці. Таму мы бачым павелічэнне цікаўнасці да сямейнай гісторыі як часткі калектыўнай гістарычнай памяці беларусаў.

ЗАМЕСТ ВЫСНОВАЎ

У чэрвені 2020 года тую закінутую хату, дзе я знайшла першыя шэсць пахавальных фатаграфій, знеслі. Цяпер там груда смецця і чарговы занядбаны зямельны ўчастак. Гэта вельмі сімвалічная гісторыя. Цяпер не існуе таго месца, адкуль пачалося маё маленькае даследаванне на тэму пахавальнай фатаграфіі ды знаёмства праз здымкі з аднавяскоўцамі, якіх ужо даўно няма. Калі б не гэтае месца, я наўрад ці б задалася пытаннямі, якія перараслі ў гэты тэкст. Знойдзеныя фотаздымкі я захоўваю на палічцы шафы ў сваім пакоі. Пахавальныя фатаграфіі з асабістага сямейнага архіва таксама перамясціліся ў альбом да іншых здымкаў. Дзіўна: каб прызнаць права пахавальных фатаграфій на існаванне ў сямейным альбоме, мне давялося прайсці гэты шлях. Я шукала месцы, дзе былі зробленыя фотаздымкі, я расшыфроўвала паводзіны людзей і атрыбутыку на фота. На іх я бачыла не толькі смерць, я прачытвала важныя рытуалы, якія маюць значэнне для аднаўлення гісторыі штодзённасці беларусаў.

Collage made straight after the demolition of the house on Zialionaja street, 2, in the village of Borki in June 2020. The place where the photo was supposedly taken.